JP: Bonjou Aneesa. Èske w kapab di nou de ti mo sou ou pou prezante w pou odyans lan?

AV: Bonzour Jacques. Mon apel Aneesa Vel. Mon en Seselwa. Par profesyon mon en ansenyan franse me konmela mon travay konman Zofisye Resers kot Lenstiti Resers pour Lalang ek Kiltir Kreol, Liniversite Sesel.  Avan sa mon ti zofisye devlopman Curriculum kreol kot Minister Ledikasyon. Mon bann responsabilite prensipal konman en serser se pour fer resers dan levolisyon lalang Kreol e pibliy rezilta sa bann resers. Mon osi organiz bann konferans ek latelye ki regroup bann kreolis ek kreofil pour diskit lo bann diferan konponan sa lalang. Anmenmtan, mon fer laklas Kreol pour bann etranze ki viv Sesel e ki anvi aprann sa lalang. Mon lentere e bann tematik resers ki mon travay lo la i plito viz ver kreol dan lansennyman, laspe lengwistik, gramer ek levolisyon lalang kreol.

Konbyen lang ofisyèl ki gen nan peyi w?

Isi Sesel nou annan trwa lalang Kreol, Angle ek Franse. Selon Konstitisyon 1993, tou le trwa i annan stati ofisyel. Kreol i premye lalang pour lamazorite Seselwa. Franse ek Angle i osi premye lalang pour en pti poursantaz lapopilasyon. Annefe, an teori, byen ki sa trwa lalang i annan menm stati, dan lapratik se Kreol ki dominen dan bann lesanz kominikasyon ordiner e kotidyen. Angle i plito ganny servi dan ladministrasyon, konman lalang lansennyman, dan domenn lotelyer ek tourizm, zis pour nonm enn de. Tandis ki franse i ganny servi dan bann sityasyon kominikasyon ase presi e pour bann rezon spesifik.

Pou yon moun k ap viv Ayiti, se difisil pou l wè kote Sechèl ye, ou kapab sitiye peyi w pou nou sou kat jeyografi mond lan? Epi, fè yon ti listwa tou kout sou peyi w pou nou?

Larepiblik Sesel i en larsipel anviron 118 zil dan Losean Endyen akote bann pei vwazen tel ki Moris, Larenyon, Madagaskar, Maldiv, Komor ek Mayot. I annan en popilasyon aprepre 99 mil dimoun. I ganny konsidere konman en pei ki form par kontinan afriken. Annefe, i sitye anviron 1500 kilomet avek les Lafrik. Son kapital i apel Victoria e i ganny trouve lo Zil prensipal, Mahe. Dapre listwar, Sesel ti premye ganny dekouver an 1742 par Lazare Picault. An 1756, Lafrans, atraver Nicholas Morphey ti ofisyelman pran posesyon Sesel. Plitar, an 1770, bann premye zabitan ti ariv Sesel. Ti annan 28 dimoun, 15 kolon ek 13 lesklav. Sesel in alor en koloni franse ziska 1814 ler i ti vin en koloni britanik. Kolonizasyon britanik ti ale ziska 1976 kot Sesel ti ganny son lendepandans. An 1976, ti alor premye larepiblik anba prezidans M. James Mancham. An 1977, M. France Albert Rene, atraver en koudeta, ti pran pei. Sesel ti alor konn son dezyenm larepiblik e ti ganny dirize anba en rezim parti inik ziska 1993, ler ki en rezim miltiparti ti vin an fors e Sesel ti konn son trwazyenm lareplik. Sesel in anba gouvernans parti SPUP, ki ti plitar sanz son non pour vin SPPF, answit Parti Lepep e tou dernyenman United Seychelles Party. An Oktob 2021, Prezidan Wavel Ramkalawan ti ganny vote konman prezidan e son parti LDS, parti ki ti lopozisyon oparavan, ti ranport lamazorite sez dan Lasanble Nasyonal. Sesel ti alor konn en nouvo gouvernans.

Konbyen lang nou pale nan Sechèl? Èske ou te aprann kreyòl nan lekòl ou te ale yo? E nan koze edikasyon, ki lang nou sèvi ak li?

Dapre dernyen Census fer par Biro Statistik an 2010, dan anviron 22 mil lakour, Kreol i lalang ki pli ganny servi. Sa i swiv par Angle, dan anviron 1256 lakour. E franse dan anviron 165 lakour. I osi annan apepre 932 lakour ki servi en lot langaz apart ki sa trwa lalang ofisyel. Selon mwan, sa i bann langaz tel ki Hindi, Telegu, Tamil, Mandarin, Swahili, Afrikaans, Espayol, e osi bann lalang slav ki annan en nonm konsiderab bann natif ki pe viv, travay ouswa ki’n marye avek Seselwa.

Dan lekol, lalang lansennyman i Kreol, dan lakres ziska dezyenm lannen primer. Answit se Angle ki vin lalang lansennyman e Kreol i reste konman en size ziska lafen P6. Kontrerman avek Angle, Kreol pa ganny ansennyen konman en size dan segonder. I ganny servi konman lalang sipor pour bann size tel ki Letid Personnel e Sosyal, Larelizyon me pa neseserman pour bann size akademik. Annefe Kreol ti antre dan sistenm skoler an 1982, apre en desizyon politik pran an 1981 par parti opouvwar sa letan, anba gouvernans M. Albert Rene. I ti annan pour bi esey konbat problenm iletrizm ki ti aparan parmi bann etidyan avan 1981 e osi pour fer promosyon lalang ek kiltir kreol. Depi lakres ziska P6, mon’n ganny sans aprann Kreol pandan mon parkour skoler.

Èske lang kreyòl Sechèl la byen chita nan sosyete a? Pa gen anpil prejije kont lang lan?

Wi e non, me konpare avek 4 deseni pase, persepsyon, ideolozi ek latitid anver Kreol in amelyore. En kantite travay in ganny fer pour ki i ganny valorize e aksepte lo menm lanpler ki le de lezot lalang ofisyel. Me efektivman i annan ankor bokou pour fer. Dan bann lenstisyon tel ki Zidisyer, Lasanble Nasyonal dan bann biro gouvernman kreol i ganny akspete e servi pour zot bann fonksyonnman toulezour. Plizyer zot bann dokiman travay i an Kreol e dimoun i annan swa e dwa pour servi Kreol dan sa bann landrwa. Sepandan, i plito dan sistenm skoler e dan medya ki nou merit aprezan diriz nou zefor pour elev nivo Kreol. Bann prezidis in toultan egziste e i pou toultan egziste tou senpleman akoz nou tou nou diferan e nou fason panse i diferan. Me nou pa kapab les prezidis met nou retar e anpes progre dan nou lalang ki ava benefisye nou pei antye. Alafen, nou bezwen realize ki nou pa kapab satisfer tou dimoun. In fini ganny etabli ki Kreol i en lalang e ki i reprezant nou lidantite konman en nasyon. I alors en pe tris pour kontinyelman bezwen lager e esey prouv avek seselwa ki Kreol i annan son merit e son plas dan nou lavi e dan nou sosyete.

Ki jan nou fete jounen 28 oktòb la nan Sechèl, e depi ki lè n ap fete dat sa a? Èske gouvènman anvan yo ak gouvènman kounye a pibliye tout dokiman leta yo an kreyòl?

Lazournen Enternasyonal Lalang Kreol, le 28 Oktob i normalman ganny selebre pandan levennman anyel Festival Kreol depi 1985. Sa i lo en lanpler nasyonal. Sa festival i annan pour bi met an valer diferan laspe kiltir kreol e selebre nou lidantite kreol. Pandan sa festival bokou aktivite tel ki spektak kiltirel, konpetisyon kanmtole, defile lanmod, lavant manze kreol e osi bann aktivite plito akademik tel ki kwiz enterskoler, kolok, ensi byen ki bann konpetisyon artistik tel ki konpetisyon lar “ Zenn artis Kreolofonn” eks. Onivo Liniversite Sesel, en Lenstiti Resers dan Lalang ek Kiltir Kreol ti ganny kree le 26 Oktob 2016 zisteman pour donn rekonnesans akademik kiltir ek lalang kreol. Tou le lannen alor, sa Lenstiti i organiz bann manifestasyon kiltirel e akademik pour konmemor sa lazournen. An 2018, i ti akey 16 edisyon Kolok CIEC, en regroupman bann lengwis, kreolis ek etidyan liniversite ki annan Kreol aker. Sa ti kouronn selebrasyon lazournen enternasyonal lalang kreol isi Sesel pour sa lannen an partikilye.

An se ki konsern bann piblikasyon ofisyel gouvernman, sa i ganny fer mazoriterman an Angle, depandan lo sirkonstans. Sepandan, in annan bokou zefor lo lapar gouvernman, atraver bann diferan minister ek lenstitisyon pour osi pibliy bann dokiman swa an Kreol, ouswa kot i posib, dan tou le trwa lalang. Pli gran lakonplisman dan sa loptik i tradiksyon ek piblikasyon Konstitisyon pei, fer par Lenstiti Kreol. In osi annan dokiman parey labib, bidze ek diskour leta lanasyon ki ganny tradwir an Kreol pour fasilit lizaz ek konpreansyon lamas.

Ki pi gwo difikilte anseyan ak chechè yo k ap travay sou lang kreyòl la kontre? Pale nou de esperyans pa w nan anseyman lang kreyòl la? Èske gen anpil resous nan lang lan?

Pli gro problenm avek Kreol in toultan lefet ki pa tou dimoun ki rekonnet li konman en lalang parey tou lezot. Bokou persepsyon negativ e pa toultan byen fonde i ganny asosye i afekte son devlopman. Lo kote sistenm skoler i ankor ganny konsidere konman en baryer pour laprantisaz le de lezot lalang. Anmenmtan, i pa ganny ase lenportans dan sistenm skoler e bann zelev osi pa toultan pran li konman en size osi enportan ki lezot. Enn bann problenm pour bann ansenyan se resours pour travay avek. In ganny fer resorti a plizyer repriz, ki napa ase liv kreol ouswa lezot resours pour zot servi pour abord bann keksoz ki dan progranm letid. Bann ansenyan i toultan pe rod fason inovativ pour rann zot travay pli enteresan e pour motiv bann zelev. Sa i ganny fer atraver lizaz teknolozi e osi lapros dekouver kot zelev i al dekouver e eksperimant bokou keksoz lo zot menm. Sa i fer ki gradyelman, lentere ek lanvi pour aprann Kreol e ansenny li i kontinyelman ogmante e Kreol i retrouv en pe son plas dan sistenm skoler.

An realite mon pa’n ganny formen konman ansenyan kreol me plito konman ansenyan franse. Se atraver bann letid lengwistik liniversite ki mon’n konpran pli mye fonksyonnman lalang franse, e an vi proksimite Kreol ek Franse, in permet mwan devlop serten konpetans ek konnesans pli avanse dan Kreol osi. An rezilta, mon kapab aprezan ansenny Kreol bann adilt Seselwa e osi bann etranze. Mon’n osi, pour en pe letan, travay avek en tim ansenyan pour devlop progranm ek resours dan sa lalang e mon’n aprann bokou keksoz avek zot.

Ki ekriven nan peyi w ki itilize lang kreyòl la anpil? Pale nou sou ki sa travay li plis chita? E ki premye tèks kreyòl ki te parèt nan lang kreyòl Sechèl la?

Literatir Kreol Seselwa i enn ki ris e bokou ekriven in ekri e pibliy dan en varyete zanr fasinan. Premye teks pibliye an Kreol Seselwa ti tradiksyon 5 fab Lafontenn par Mm. Rodolphine Young e ti ganny pibliye en 1982. Apartsa, in annan bann ekriven tel ki M. Jean-Joseph Madeleine, Mm. Sonia Grandcourt, Mm. Lise Morel, Mm. Marie-Therese Choppy, Mm. Penda Choppy, Mm. Sonia Mancienne, Mm. Regina Melanie. Madanm Melanie i annefe enn bann ekriven ki’n kit son mark dan literatir kreol ataver son bann rekey poezi ek son bann zistwar kourt. I ti enn bann madanm ki’n aprann lir ek ekrir a laz adilt atraver program alfabetizasyon. Apre son laprantisaz, in servi son konnesans pour li ekrir son bann diferan travay literer. Konmela, i menm annan en konkour literer pour bann zelev nonmen apre li.

Nan ki lang atis Seychelles yo chante plis? Ki chante ki pi popilè nan peyi pa w jounen jodi a? E sou ki sa l pale? Èske gen anpil emisyon radyo ak tele nan kreyòl?

An prensip bokou santer i kontan sant dan zot lalang maternel, Kreol. I annan ki ekrir, konpoz e sant sanson an Angle ek Franse osi, me laplipar sanson par bann artis i an Kreol Seselwa. Resaman, Clive Camille ek Joseph Sinon, in anbark lo en proze mizikal pour resant serten sanson tre koni e apresye isi Sesel. Zot in osi konpoz lezot sanson e menm serten dan stil moutya ek sega. Sa i atraver zot albonm SMS (Sega Moris Sesel). I osi annan bann vedet tel ki M. Patrick Victor, M. David Philoe, M. John Writz, M. Jean Marc Volcy parmi bokou, ki’n sant e kontinyen sant an Kreol. Bann zenn artis osi tel ki Elijah, Reuban, Pusso, Richie B., Auspicious, Ion Kid, Travis, Mia, Tania, Sandra zot osi sant bokou an Kreol e pe fer gran sikse avek zot bann sanson. Plizyer lezot zenn artis in osi devlop zot prop stil kot souvan in annan en melanz Kreol avek en lot ouswa tou le de lezot lalang dan zot sanson. Sa i bann artis parey Gunz, Jda, Cocky, Mugga. Lo Chart Paradise FM (stasyon radyo), se en sanson par Ion kid ki ansemoman premye e son tit i ‘Detox’. Malerezman pour le moman an vi sityasyon COVID-19 bann artis pa pe fer otan spektak lanmizik ki avan.

Pou fini, di nou ki manje ki pi popilè nan Sechèl, deviz peyi ou, epi de twa pwovèb ki pi popilè nan lang ou?

Lakwizin tradisyonnel Kreol i enn ki toultan fer delo vini dan labous sak fwa i ganny prepare. Bann zengredyen parey koko, fey kannel, karipile, piman, safran, katrepis, lavanir, e bann gro manze tel ki bannann Sen Zak, mayok ek patat san oubliy nou pwason i labaz bann pla kreol depi pla antre, prensipal ziska deser. Lakwizin kreol i en melanz lakwizin eropeen, afriken e azyatik. Nou annan tou. En pti latous italyen dan nou pasta ek nou pitza, en pti gou endyen dan nou kari e en pti aroma eropeen dan nou styou ek nou bouyon. Me bann pla tipik kreol i bann pla parey letoufe karang, katkat, ladob, bouyon bred, kari koko lapo latet reken salen, roti koson dan kastrol ki sorti sirtou ler i annan festival kreol ouswa kot lakour menm ler bann granmoun i pran bat en kou dan lakwizin.

Moto

• Finis Coronat Opus: lafen i zistifye mwayen.

Ki vedir ki desizyon ki ganny pran i dan lentere meyer rezilta posib menm si le mwayen pour ariv ver sa rezilta i pa neserseman sa ki pli meyer.

Proverb

• Pa kriy ipipip avan ou ver i plen.

Ki vedir esper lakonplisman en keksoz avan selebre.

• Lonm propoz, Dye dispoz.

Ki vedir ki zonm i kapab annan son plan me se Bondye ki deside si sa i a ganny materyalize ou non.

Mèsi anpil. Kenbe fèm.

Jacques Pierre
Co-directeur de Haiti Lab,
Duke University

*

 Viré monté