Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

(Cours de créole)

Créole Initiation

Hector POULLET

Cours

Cours de LCR (Langues et cultures régionales). Photo F.Palli.

Objectifs

Acquérir les connaissances de base permettant de communiquer en créole dans les situations courantes de la vie.

Programme

  1. Langue créole
    1. Sensibilisation 
      Langue: orale et écrite
      Phonologie
      Lexicologie
      Graphie
      Morphosyntaxe
      Système aspecto-temporel
    2. Initiation 
      Phonologie
      Lexicologie
      Morphosyntaxe
      Système aspecto-temporel
      Pronoms personnels sujets
      Pronoms interrogatifs
    3. Approfondissement 
      Catégories grammaticales
      Verbes d’état et copule
      Modalité prédicative
      Pronoms et adjectifs possessifs
      Le mode impératif
      Enoncés exclamatifs
      Phrases complexes
       
  2. Culture et Identité créoles
    1. Sensibilisation
      Langue, langage, idiome, dialecte, patois, pidgin, créoles
      Langue et société, sociolinguistique
      Nature et culture. Vocabulaire de base
      Inné, génétique, atavique, héréditaire, acquis, coutumes, mœurs, traditions, folklore
      Identité, altérité, universalité
      Sociétés multiculturelles et communautarisme
      Métissage culturel, inter culturalité
    2. Initiation 
      Créole et créoles
      Culture racine ou culture rhizome?
      Culture et environnement géographique
      Culture et Histoire
      Culture et système économique
      Code noir et nègres marrons
    3. Approfondissement 
      Génocide et esclavage dans le nouveau monde
      Les abolitions
      Les Jacobins noirs. De Toussaint Louverture à Delgrès…

crabe

Cours

1ère Partie

1.1. Twa Twa Toupatou

Mi péyi-la
                i la
                     an plen mitan lanmè
                     an plen mitan solèy
Mi Marigalant
Mi Lésent
Donminik anba
                      é on kyolé tifrè
                      é on kyolé tisè
Antig
        Barbad
                   Trinidad
                              Kiba
        Ayiti
               Sendomeng
                                 Portoriko

Péyi a karayib
Péyi a nèg
Péyi a zendyen
Péyi a blan
Péyi a milat
Nou byen foutépanmal
    Mi péyi-la
                    i la
                         an mitan dlo
                                           kon bato
                          an plen lanmè karayib
VIV PEYI-LA !

E mi zanfan péyi-la
Mi yo
Mi yo doubout an péyi-la
An plen mitan lanmè
An plen mitan solèy
    yo la
           po nwè
                       po jòn
                                po wouj
                                            po chapé
                                                          po blan

Nou byen foutépanmal
Nou   sav sé zanfan péyi-la
Pas
Sé swè a-yo ki ka wozé péyi-la
Pas
Sé san a-yo
Sé san a papa-yo
                        ki ka koulé
                        an péyi-la
Pas yo vlé viv
                   an péyi-la
Yo ka kriyé
                        VIV PEYI-LA !
                        VIV ZANFAN PEYI-LA !


Mi lènmi zanfan péyi-la
Mi-y
Gadé-y sizé an péyi-la
I blan
        i jòn
                 i nwè
                       i po chapé
Nou byen foutépanmal
Nous av sé lènmi zanfan péyi-la
Pas
I ka viv si péyi-la
Evè swè
Evè san zanfan péyi-la
I ka maré péyi-la
I ka sengné péyi-la 
                         kon sansi !

Mi lènmi zanfan péyi-la !
       Mé vou ki la
       frè an-mwen
       vou ki ka gadé
       ou pa ka vwè ?
       vou ki ka kouté
       ou pa ka tann ?
       Rété kouté
       kouté  pou tann
       tann é konpwann
       ka ki péyi-la ?
              ka ki zanfan péyi-la ?
                     ka lènmi zanfan péyi-la ?

E si ou konpwann
ou sé on zanfan péyi-la
E menmsi ou sé anni
on zanmi zanfan péyi-la
Doubout !
Dwèt kon pikyèt !
Maré ren a-w
pou nou sa démaré péyi-la
é konmansé kriyé èvè-nou
                                          VIV PEYI-LA !
                                        VIV ZANFAN PEYI-LA !

crabe

1.2. Dire en Créole

  1. Quel est ton nom / votre nom ?
    Ki non a-w ?
     
  2. Quel est son nom ?
    Ki nom a-y ?
     
  3. Mon nom est...
    Non an-mwen sé…
     
  4. Son nom est…
    Non a-y sé…
     
  5. Où habites-tu ?
    Ki koté ou ka rété ? Ola ou ka rété ? O’w ka rété ?
     
  6. Où habite-t-il /elle ?
    Ki koté  i ka rété ? Ola i ka rété ? O’y ka rété ?
     
  7. J’habite à…
    An ka rété…
     
  8. Je n’habite pas à…
    An pa ka rété…
     
  9. Il habite à…
    I ka rété…
     
  10. Il n’habite pas à…
    I pa ka rété…
     
  11. Où vas-tu ?
    Ola ou k’alé ? Ola ou k’ay ? O’w k’ay ?
     
  12. Où va-t-il ?
    Ola i k’alé ? Ola i k’ay ? O’y l k’ay ?
     
  13. Je vais à…
    An k’ay…
     
  14. Je ne vais pas à…
    An pa k’ay…
     
  15. Il va à...          
    I k’ay…
     
  16. Il ne va pas à…
    I pa k’ay…

ES SA K’AY ? / SA K’AY ?

crabe

1.3. Complétez les proverbes

  1. Pa janmé pran/pwan dlo…
     
  2. Koul/kout kouto géri…
     
  3. Anni kouto (k)i sav…
     
  4. Hay chyen…
     
  1. mouchach pou lèt !
     
  2. Mak a-y la !
     
  3. sa (k)i an kyè/kè a jiwonmon !
     
  4. ba-y zo a-y !
     

Rappelons-nous:
(Annou sonjé )

 

Mon

Ton

Son/sa

Notre

Votre

Leur

An-mwen

A-w

A-y

An-nou

A-zot

A-yo

Rappelez-vous:
(sonjé )

ALE / AY

KA + ALE = K’ALE
KA +AY = K’AY

La négation en Français, NE…PAS, se fait en Créole seulement avec PA placé devant le groupe verbal.

SA PA K’ALE / SA PA K’AY
AN PA K’ALE / AN PA K’AY……

RETE

AN KA RETE KAPESTÈ
I PA KA RETE OMOUL
* Rété pé ni plizyè sans :

crabe

1.4. Dire en créole

Savoir demander
(sav mandé)

Ki ?
Quel ? Quelle ?

  1. Ki non a-w ?
    Quel est ton nom ?
     
  2. Ki nouvel ?
    Quelle nouvelle ?
     
  3. Ki nouvel a-w ?
    Quelles sont tes nouvelles ?
     
  4. Ki moun zot yé ?
    Qui êtes-vous ?
     
  5. Ki jou nou yé ?
    Quel jour sommes-nous ?
     
  6. Ki lè nou yé?
    Quelle heure est-il ?

Où ?
Ki koté ? Otila ? Ola ? O ?

  1. Ola ou ka rété ?
    Où habites-tu ?
     
  2. O’w kay ?
    Où vas-tu ?
     
  3. O yo yé ?
    Où sont-ils ?
     
  4. O’w soti ?
    D’où sors-tu ?
     
  5. O ’w ka woulé ?
    Où bosses-tu ? Où travailles-tu ?        

Que ?
Ka ?

  1. Ka-w ka fè la ?
    Que fais-tu ?
     
  2. Ka zot ka di ?
    Que dites-vous ?
     
  3. Ka-w fè ?
    Qu’as tu fait ? Comment ça va ?
     
  4. Ka’y di ?
    Que dit-il ?
     
  5. Ka yo ka mandé ?
    Que demandent-ils ?

Ka ou tini ? Ka’w ni ?
Qu’as-tu ?

  1. Ka zòt vlé ?
    Que voulez vous ?
     
  2. Ka ou vlé di ?
    Que veux-tu dire ?
     
  3. Ka ou vlé di-y ?
    Que veux-tu lui dire ?

Kitan ?
Quand ? 

  1. Kitan nou ka vwè-nou ?
    Quand nous voyons-nous ?
     
  2. Kitan zòt vwè-y ?
    Quand l’avez-vous vu ?
     
  3. Kitan nou ka wouvwè-w ?
    Quand te revoyons-nous ?
     
  4. Kitan yo rivé ?
    Quand sont-ils arrivés ?
     
  5. Kitan i ka déviré ?
    Quand reviens t-il ?
     
  6. Kitan ou ka pati ?
    Quand pars-tu ?
     
  7. Kitan zòt k’ay Lapwent ?
    Quand allez-vous à Pointe-à-Pitre ?

Est-ce que ?
Es ?

  1. Es ou konnèt-li ?
    Est-ce que tu le (la) connais ?
     
  2. Es zòt ka vwè-y ?
    Est-ce que vous le voyez ?
     
  3. Es ou pé di-mwen ki non a-y ?
    Est-ce que tu peux me dire son nom ?
     
  4. Es ou sav kitan Pòlpyè mayé ?
    Est-ce que tu sais quand Untel s’est marié ?
     
  5. Es zòt konnèt ola an ka rété ?
    Est-ce que vous savez où j’habite ?
     
  6. Es zòt sav ka pou réponn ?
    Est-ce que vous savez quoi répondre ?
     
  7. Es yo k’ay Bastè ?
    Est-ce qu’ils vont à Basse-Terre ?
     
  8. Es ou pé di-mwen ki lè i yé ?
    Est-ce que tu peux me donner l’heure?
     
  9. Es ou konnèt o’w k’ay kaché kò a-w ?
    Est-ce que tu sais où tu iras te cacher ?
     
  10. Es ou sav maché dwèt ?
    Est-ce que tu sais marcher droit ?
     
  11. Es ou ka bwè wonm ?
    Est-ce que tu bois du rhum ?
     
  12. Es ou ka woulé ?
    Est-ce que tu bosses ? Est-ce que tu travailles ?
     
  13. Es madanm a-y ka ba-w kou ?
    Est-ce que ta femme te frappe ?
     
  14. Es yo di-w ka pou fè ?
    Est-ce qu’ils t’ont dit quoi faire ?
     
  15. Es yo di-w ka pou’w fè ?
    Est-ce qu’ils t’ont dit ce que tu dois faire ?
     
  16. Es zòt konnèt kitan pou zot déviré ?
    Est-ce que vous savez quand vous devez retourner ?
     
  17. Es sa ka’y ?
    Ça va ?
     

TEMPS  -  MODE  -  ASPECT

té                  ké               ø / ka

 

crabe

Klé4/5

Le mode (ké) exprime en français le futur.

  1. Quand reviendras-tu ? / kitan ou ké viré ?
  2. Que feront-ils quand ils nous verrons ? / Ka yo ké fè lè yo ké vwè-nou ?
  3. Où irez-vous habiter ?  / Ola zot ké ay rété ?
  4. Avec qui travailleras-tu ? / Evè kimoun ou ké travay ?
  5. Pourquoi n’iront-ils pas à Anse-Bertrand ? / Poukisa yo pé ké ay Lansbètran ?
  6. Pour qui chanteras-tu ? / Ba kimoun ou ké chanté ?
  7. Chez qui habiterons-nous ? / Aka (z)a kimoun nou ké rété ?
  8. Quel âge aura-t-il à Noêl ? / Ki laj i ké ni pou Nwèl ?
  9. Est-ce que tu penseras à fermer la porte ? : Es ou ké sonjé fèmé pot-la ?
  10. Comment se rencontreront-ils ? / Kijan yo ké kontré ?

La négation en créole

1. ne…pas

    • pa: / pa’a
      Yo pa ka palé pangnol / Yo pa’a palé pangnol
      Nou pa té la.
      I pa palé pangnol.
      Lapli pa’a tonbé.
      Lapli pa tonbé.
    • pé: / pé’é
      Zot pé ké fè ahak / Zò pé’é fè hak.
      Pé’é fo-zò(t) palé..
      Zot pé ké pé pé! / Zò pé’é pé pé !
      Zò sèten zò pé’é pè ?
      Yo pé’é pé pa pè !

2. pas…un / absolument pas.

    • pa…p’on
      Pa ni p’on moun.
      An pa’a pwan p’on jé.
      I pa ka tòk p’on lang/ I pa’a tò p’on lang.
      I pa p’on tèbè.
      Yo pa té p’on la.
       
    • pé…p’on
      Ou pé’é ay p’on koté.
      Lapli-la pé’é p’on tonbé.
      Yo pé ké pon vini.
      I pé’é p’on pè.
      Yo pé’é p’on la.

3. pas…encore :

    • pòkò
      Yo pòkò rivé Lapwent / yo pò’ò rivé Lapwent.
      An pò’ò konmansé.palé ba-w.
      Yo pò’ò paré.
      Pò’ò di hak.
      I pò’ò fè p’on jès.
      Yo pò’ò sav o yo yé.
      Nou pò’ò vwè ayen.
      Yo pò’ò té sav o yo té yé ?
      Lapli-la pò’ò paré pou tonbé.
      Hak pò’ò hak.

4. ne….jamais.

    • pa…jan/jen
      Pa jan pwan dlo-mousach pou lèt
      I pa jan di hak.
      I pa’a jan di hak.
      Yo pa’a jen la lè ou bizwen yo
       
    • pé…jan/jen
      An pé ké jan wouviré kotésit : an pé’é jan wouviré.
      Yo pé ké jan konpwann sa.
      I pé ‘é jan palé ba-w.
       
    • pòkò…jan/jen
      An pò’ò jan vwè zyé a-yo.
      Nou pòkò jan di nou ké vin.
      Zò pò’ò té jan vini vwè-nou.

 

Schéma d'une phrase créole élémentaire

Initiation

 

crabe

Kle 9/10

  1. Bay lòd / impératif
    • Alé / Alé-w ! : va /allez ! (singulier)
    • Alé-zot !: Allez ! (pluriel)
    • Annou alé / Annou ay ! : allons !
    • Vini / Vini-w ! : viens : venez ! (singulier)
    • Vini-zot ! Venez ! (pluriel)
    • Chapé ! Chapé kò a-w ! : Sauve-toi
    • Chapé-zot / Chapé kò a-zot !
    • Annou chapé kò an-nou !
    • Fè pyé a-w ! : Dégage !
    • Fè pyé a-zot !
    • Channda ! : Tire toi !
    • Annou channda !
  2. Kijan zot ké tradui an fwansé ?
    • Palé !
    • Parle !
    • Pa palé !
    • Ne parle pas
    • Pé !
    • Tais-toi !
    • Pé-zot !
    • Taisez-vous !
    • Annou pé !
    • Taisons-nous !
    • Manjé !
    • Mange !
    • Annou manjé !
    • Mangeons !
  3. Kijan zot ké tradui an kréyol ?
    • Sors de là !
    • Sòti-w la !
    • Sortez de la maison !
    • Sòti-zot an kaz-la !
    • Sortons d’ici !
    • Annou sòti kotésit !
    • Laissez-moi passer !
    • Lésé-mwen pasé !
    • Arrêtons-nous !
    • Annou arèsté !
  1. Expressions idiomatiques: Kréyol palé
    • Pa b’an gaz !
    • Déséré-mwen dé may !
    • Lagyé-mwen !
    • Ban-mwen lè !
    • Bay adan !
    • Foukan / foumwalkan !
    • Pé gyèl a-w !
    • Voyé alé !
    • Douvan !
    • Bat dèyè !
    • Maré !
    • Alé alé a-w !
    • Lésé-yo palé palé a-yo !
    • Ri ri a-w !
    • Manfou a-w !
    • Manti a-w !
    • Manti a-mantè !
    • Las di !
    • Las chigné !
    • Fann kann !
    • Annou vwè !
    • Pòté mannèv !

Sanmdi swè (chanté)

An pasé dèyè mòn, ou vwè dézòd ou vwè babyé
Pou on po diri-jòn, farin é pwa chiré biyé.
Lè i vwè sa bèl mori, kouri mété grennsèl a-li
Piman konfi varé mori, ou vwè déba an kannari !

( alawoupriz)
Woy ! Woy ! Ban-mwen-y tou cho !
An ké manjé soup a konngo !
Pwa, pòyò, jiwonmon é tisalé !
Woy ! Woy ! Ban-mwen-y tou cho !
Ban-mwen diri é kolonmbo !
Krab, chòbèt, touloulou  é matété !

Anbabon kasé kòd, ay jwenn madè obò ravin
Tanmadòz pwan pinèz, simé-y si wòb a kristofin
Gwo renbo di gonmbo : ou two mègzo pou ou voté !
Gonmbo réponn : sakré kòwbo, an ké fouté-w on pè gwopyé !

Sanmdi swè dèyè mòn, ou vwè babyé ou vwè jiré
Pou on vyé sitwon jòn, luil é vinèg lévé goumé,
Anlè kuis a kabrit, longnon wouvè chimiz a-li
Dlo lévé cho, i kriyé : chuit !
Difé-kako té dèyè-li !  

 

A suivre...

Viré monté