Divers
 

Premier Kabar pou la kréolité: Actes

 

Graphie du créole réunionnais

Lékritir 1983

Quelle graphie pour la Réunion?

Le but de l'étude de la langue est certes d'amener les élèves à la pratiquer dans la communication orale, mais il est aussi de leur permettre de profiter des textes écrits et de s'exprimer par écrit.

En 1996, le choix fait portait sur la graphie 83. Les raisons de ce choix étaient:

  • La cohérence, la simplicité et l’accessibilité de la graphie pour le plus grand nombre. Nous avions un public acquis à l’étymologie, mais aussi public plus à l’aise dans la lecture et l’écriture de la graphie 83.
  • L’existence du «petit dictionnaire créole réunionnais / français»réalisé par l’Université de la Réunion en 1984.
  • Existence de publications de réfrence dans la graphie:
    Expérimentation en 6ème 5ème 4ème du collège Plateau Goyaves de 1996 à 1999 et au collège de la Pointe des Châteaux à partir de 1999 (nous avons donc adopté cette graphie phonético-phonologique moderne pour toutes nos productions didactiques à destination des élèves qui y ont été initiés.) Nous avons vérifié que ce choix, ainsi que les précautions indispensables à propos des variantes dans l'énoncé, étaient des conditions objectives à l'adhésion des élèves à l'acte de lecture.
  • En 2000, concrétisation de l’expérimentation par l’utilisation de cette graphie dans le seul livret pédagogique de langue et culture réunionnaise existant à ce jour. (le livret, à tirage hélas confidentiel, est cependant utilisé par des enseignants dans plusieurs établissements scolaires.)

Deux exemples de l’utilisation de la graphie dans la littérature réunionnaise

1:
Frans vérité, la pa in kouyas té manyé sa! Té Ti-Pir! Di osi li té antrinn anvoy sa tan pir li té yinbou,, onz mwa dan lané: lèr vakansyé la pa la. Trwa golet distans li té pik fwine la dan la kok in sodron, sinon dann in fèy limon vèr, la lanm lavé kit si la sab.
"Ou lé pli gabyé bann sakalav po anvway sagay, Tonton Kaèl té i di, kinm si le kèstyo n nsolda malgas, tonton la té koné pa plis ke le pti lèstati an bwa-d-roz son garson, lavé tir po li Dyégo, dann tan li té fé son sèrvis Madégaskar.
Kank la sézon zourit va rouvèr, sar gayar gèt sa par le vit le maks. Ti-Pir té i mazine zot bèl kanèt le zyé: li té wa li sanm baton la pas èksepré dan la sann so, aprésa la retay sanm zèrboutèy. Ti-Pir va obliz zourit alonz in bra aprésa in dézyèm bra, aprésa in trwazyèm, épila zot va sort dan zot kavèrn. Ti-Pir i kap azot, i dévir zot boné avan zot i larg zot bouyon nwar… Lé bon in kari zourit, sirtou si monmon i trouv in vèr-d-vin po mèt dan. Lodèr sinpleman i ral aou depi la riyèl! Kari zourit zis krouté dann fon la marmit an fèr, deri blan byin blan, zariko rouz byin rouz, sa minm manzé té i done, par an nsou la tab, bann défin gro-mèr Sélya, défin Tonton Deni, tout bann fami té fine mor…

Axel GAUVIN, Kartyé trwa lèt (extrait), éditions Ziskakan/Aspred, Saint Leu, mars 1984

2:
Isi Larényon, na désertinn soz gramoun i yimn pa koz dovan marmay: la politik, la rolizyon, koman i fé zanfan... Si lo kestyon "lamour épi koman fé zanfan", parézanp i di aou: lavyon la porté, Bondyé la doné, gouvernman la anvoyé, tousala! Alors, kwé marmay i fé? Zot lé blizé aprann tousa dann somin, dann lékol maron! Tikok, li, li aprann son promyé léson kan li navé uit?névan parla. Ala, koman la éspasé: Tikok i wa in malmani l'apo ral?ral?pousé ek in fémèl maskarin. Malmani lé pli gro, fémel lé pli fay. Alors, Tikok i pran pityé, i kri:
"Monmon! monmon! vyin war kanar po batay! ss sit kanar!" Madamn Biganbé i lév la tét, i arbés toutsuit komn in moun onté.Tikok i pèrd pa la kart, i kri: "Papa! papa! ogard! i lès kanar sobat konmsa? Malmani va tyé maskarin la! ss sit ss sit! kanar! Misyé Biganbé i lèv la tét, soman... i arbès toutsuit, son zorey i vyin rouz.
Tikok i konpran pa in grin! Dabitid, kan bann volay i rod désir zot trip po kour si in vèrdtèr, sinonsa kan dé kok i batay, bann vyégramoun i di: " Vèy byin Tikok! Tansyon i manz linnalot! Volay lé sitelman frazil koméla, èk zot kalité rabato déor i vann la boutik?la!" La, pwatan, in gro malmani l'apo péz in fémel maskarin atér. Maskarin?la i débat, mé riyin?a?fèr, li rès désou minm! Alapa, misyé ek madanm Biganbé i bouz pa, i di pa aryin, i kri pa tir, konm innafér zot la pèr. Kontrèr, madanm Biganbé i di: "Tikok, alé zwé,mounwar! Lès zanimo?la trankil!" Tikok na bo kalkilé, li konpran pa minm. Laprémidi, Tikok i trouv son kamarad Tipyèr, li rakont Io zafér. Ala, Tipyèr atèr po rir: "Kwa! kwa! kwa! " Tikok lé ankor pli dann la kol par Io manyèr Tipyèr i fé: " Pokwé ou ri konmsa, Tipyèr?"
Tipyèr i arri pli for ankor: "Kwa! kwa! kwa! A Tikok ou fé ri ou. Toutfason ou lé ankor tro ti po konèt tousa!"

Christian FONTAINE zistwar tikok (extrait), éditeur: C.D.P.S., Saint André, mars 1988.

Ouvrage dont les extraits sont actuellement publiés en page 2 de l’édition du dimanche du Quotidien de l’Ile de la Réunion (tiré à 40000 exemplaires)

la graphie 83

alphabet:

a- b- d- e- f- g- h- i- k- l- m- n- o- p- r- s- t- u- v- w- y- z
A- B- D- E- F- G- H- I- K- L- M- N- O- P- R- S- T- U- V- W- Y- Z

1 – Voyelles:

a: bato; ra; gato; bak; talèr; lakrak; sak; larmé
Zozèf la di tout son bann kamarad li nana in gro bato. Toulmoun la ri. Zot i koné Zozèf i rakont lakrak.

é: fouké; galé; alé; ralé; séré; tété; télé; maléré
Koméla i donn la télé an kado maryaz. Lontan domoun té mizèr, té i donn sak lé itil pou la vi. Té i donn in pilon èk son kalou, tou lé dé an galé blé, byin lis, pa félé.

è: sèt; tèt; bèk; mèt; kanèt; zarèt; konèt; sisèt; sipèk; zanbèk; zandèt; somèr; flèr; kèr; trwazyèm; tèktèk
Arèt anbèt anou! dann bisik i triy pa zarèt.
Gromèr i di anou té la fèt kan granpèr té i sar rod zandèt.

i: tuituit; mil; pil; pli; fasil; mimit; bilinbi; kotomili
Koméla marmay i koné aryink frit èk ti sosis. I koné pi lo gou bilinbi, zirinbèl, lodèr fèy kotomili fané si kari masalé.

o: loto; soso; féso; dolo; koko; karo; mo; tol; lékol; baro;
Sof in gran, sof in-m ti, sof an bwa, sof an tol, tout kour kréol lavé son baro.

ou: kalou; matou; klou; la bou; zangoun; kouyous; mousous; zafous; zamouk; mouyaya; kaylous
Yéroswar dan la télé, mwin la vi in kloun kaylous, an mousous, èk in sapèr mouyaya rouz.

II – Demi-voyelles:

u: lanuit; pui; tuituit; suiv; kuiv; luil; fuit; uit
Loto-la lé vyé: motèr nana in fuit deluil.

w: sakwat; tirwar; fénwar; aswar; pwa; lalwa; larlwa; rozwar
Rès pa dann fénwar!
Aswar nana kari pwa.

y: kayé; boulyé; papyé; papay; lay; kabay; karay; amayé; tramay; lwayo; yab; makiyon; griyé; mayi; payanké
koudvan la fé in piyaz dann karo mayi èk plantasyon pyé papay

III – Consonnes:

b: bwat; byin; bak; bonbon
Si i giny pa port in bak, port in férblan!

d: dis; dwa; dalon
mon dalon èk mwin lé konm dé dwa in minm min

f: fimé; farfar; fanzan; faam
Dann salon, si la sélèt, lavé in zoli pyéd kapilèr dann in fanzan

g: fangok; gonblo; gamat; nargé
ki kalité mason, sa? la pran in fangok po in tryèl!

k: kalbas; kapilèr; takamaka; rakèt; lakrak; kardinal
zanbèk
Kosté la kaz nana in pyé kalbas i sarz koz pa koman!

l: lay; lanp; loup; loul; larlwa; zékli
Gramoun i rogrèt lo tan té i trouv la loup bèf bazar

m: moulal; malol; mir; martin
Navé moulal partou dan lo vyé ti kizine

n: nargoulam; koukoun; kaoukoun; kaniki; kanon
In talon zirondèl la mèt lo boug kaoukoun

p: payanké; rapyang; pipangay; papang
Li lé si télman rapyang, minm lodèr l’i prétan pa lès pèrd!

r: rotin; baro; rousté; lor; roklor
Zozèf, rousté sépakoman, la parti, la minm pa fèrm baro!

s: salé; sitronèl; sapsap; agas; ramas; lasasin; larasaz; kasya; fransé; sapo; sabouk
Fot kari rouz zanana, pésèr bor-d-mèr i kontant bouyon sapsap

t: tang; takon; tèktèk; trimo; tramay; tit-mèr; tyatya; tyaptyap
Koméla i anpès pas tramay dan la tit-mèr

v: voras; vindyon; valal; voulvoul; vouv
Zot té si télman voras, la sot si lo pla manzé konm inpéd valal si in karo mayi tann

z: zourit; zénéral; zéro; zo; zoli; zakasi; zwazo; sanzé
La mèr lé bèl zordi. Aswar lodèr kari zourit va lévé.

IV – Nasales:

y- yn: piny; giny; liyn; siyn; giyn; montayn;
Lo vyé pésèr lavé la giyn, son liyn la kasé kan gro pwason la béké

ing: moring; zéping; ding; ling

i-ng: zi-ng; ri-ng; zépi-ng
I tard pa nana sanpyona moring si lo ri-ng

ang: tang; papang; zangzang; lanpang; karang
Kinm èk inpé lanpang mi inm kari karang

ong: kong; long; zong; mizong
Mwin la giny in koudkony, la désoun mon zong

oung: moung; mouroung
I di mouroung lé bon po la tansyon

in, inn, inm: rotin; vin; sinn; grinn; aminn; tinm;
Kinm son rimatis dann dwa, la vyèy i grinn son mayi

an, ann, anm: san; fèrblan; atann; tann; la sann; la pann; la vyann; zinzanm
Brèd yèr, la vyann zordi

on, onn, onm: sonz; non; konkonm; fonnkèr
Out kozman i glis si mwin konm dolo si fèy sonz

am, im: lam; alim; plim; lamsim; rézim
In bon lamsim i vo tout fantézi i wa dann réklam

Fins de mots en «ane, ine, one»

ane: mafane, tanpane, tatane, damzane
Lo gardyin la giny tatane: volèr la pasé li la pa antandi

ine: lizine; kizine, la line, kouzine; tantine; kapline
Tantine Zaza la touzour fé kapline an pay sousou

one: saksofone; patéfone; téléfone; siklone
Anlongèr-d dimans, lo vyé patéfone té i radot; «siklone, siklone, akout la klos i sone!»

Le cas de la lettre H

Cette lettre, inexistante dans l’alphabet 83 a été utilisée pour la transcription de certains textes figurant dans le livret pédagogique «Wopé Zangoun! Koman i lé?»

Explication:

«C’est en transcrivant une fable enregistrée que nous avons ressenti la gène que provoquait l’inexistence dans l’alphabet du «h» indispensable pour certaines formes d’expression de l’approbation «(h)in!», de la négation «(h)in-(h)in-(h)in!», du doute ou de la moquerie «(h)m!».»

extrait de la communication de Roger Théodora dans actes du colloque «les langues de France et leur codification» p 226

Exemples:

Langaz kokas, langaz Bourbon.
Pou di aou «oui» i fé «hm-hm!»
E s’i krwa-p’aou, i fé «hm! hm!»
Avan-n-antann i pé pa krwar,
Mé astèr-k zot i koné l’zistwar,
Kosa-k zot i di d’sa? hm? hm?

«langaz Bourbon» par Frédéric LEGRAS
tiré dan lalbom z’histoires Créoles par Daniel VABOIS
in «Wopé Zangoun! Koman i lé?» page 59

Ti roké-la pèrd pa kouraz, la di:
«papang! sak domoun i di la, lé vré, sa! pars kan ou i larg out siflèt la, ziska moutardyé i arèt pou akout aou!»
Papang anlèr son brans-dobwa i fé: «hm!...hm!...hm!»

Daniel VABOIS: z’histoires créoles
in «Wopé Zangoun! Koman i lé?» page 67