| Kaz | Enfo | Ayiti | Litérati | KAPES | Kont | Fowòm | Lyannaj | Pwèm | Plan |
| Accueil | Actualité | Haïti | Bibliographie | CAPES | Contes | Forum | Liens | Poèmes | Sommaire |
Chatgpt ka di, sa ki, pli pré lanmou, (dé novanm 2025)
Mère et fille. Photo Francesca Palli |
An jan lanmérik ka vini di nou pawol-tala:
«Mwen mandé Chatgpt an tjèsion senp. Si ou té ni pou sòti an siel, désann, é vini an jou anpami ras an group moun ki dapré'w té ké ka riprézanté sé tala ki pli pré lanmou ek pli pré lapuisans Bondié. Ki ras ou té ké chwézi é poutji ou té ké chwézi ras-tala»?
Chatgpt sé kisa?
Avan nou ba zot répons tjèsion-an, annou éséyé konprann, pou sa ki pa konnet, Chatgpt sé kisa?
Chatgpt sé an program lenfòmatik ki pé palé épi nou, an manniè, kon, an zanmi ki konnet anpil bagay. Nou pé mandé'y tjèsion, mandé'y endé nou pou fè divwa lékol oben jis palé anlè sa nou enmen. Sé konsidiré, sé an gwo bidim liv. Nou ka pozé'y an tjèsion, i ka ba nou an répons, men olié nou ka annou li sé enfòmasion-an, i ka ba nou a, nou pé bokanté bon enpé pawol épi'y, osi.
Moun fè an machin. Moun, ki adan jénérasion-nou fè machin-tala. Adan'y, moun mété mémwè. Moun mété lenfòmasion. Moun mété lalojik. Moun mété gramè. Moun aprann li triyé. Moun aprann li sanblé. Moun aprann li matjé. Moun aprann li palé. Moun aprann li fè katjil ek ba nou solision.
Sé envantè-a kriyé machin-la, Chatgpt (Chat Generative Pre-trained Transformer - Générateur de discussion pré-entrainée). Yo fè Chatgpt pou endé moun touvé répons fasilman ek lamen-lamenm. Délè, lè nou ni an tjèsion an tet-nou é nou pa ka touvé répons, lamenm. Oben, nou blotjé anlè an bagay. Sa difisil pou nou pé touvé bon répons-lan. Chatgpt la pou rann tousa pli fasil. I pé endé étidian aprann, i pé ba sé matjè-a lidé. I pé menm, endé moun kabéché anlè pwop poblenm-yo.
Chatgpt ka sèvi pou kisa?
Ki diféran manniè moun pé sèvi'y?
Chatgpt pé sèvi pou anlo dot bagay ankò. Kontel, nou pé sèvi'y pou aprann bagay ki nouvo, kon adan lasians, adan listwa. Nou pé mandé'y endé nou pou touvé solision adan matématik, oben rakonté an istwa. Granmoun pé sèvi'y osi pou travay-yo, kontel matjé an artik oben touvé an solision pou an poblenm. Pou bout, Chatgpt sé an zouti ki ka pòté anchay fos toubannman, ba tout moun. Mwen lé di ba tout moun ki sa sèvi'y.
Ki manniè Chatgpt ka fè pou réponn?
Pou réponn nou, Chatgpt ka sèvi adan a fraz, an teknik ki ka divinen mo k'ka vini lamenm la, douvan dènié mo-a. Pa koté mo-a, i ka bati blok fraz (paragraphes) ki okonplè, ki ni tousa ki fo adan'y.
Adan tousa, Chatgpt pé divinen ki "révolutionner" oben" transformer" sé mo ki ni sans, ki ka permet kontinié, ki ka permet vansé an manniè ki bon.
Sé machin-tala pa ka kontanté kòyo anni réponn koumandman. Chatgpt ka mété lespri'y anlè bati model ki kapab fè teks ki nouvo, ki tou nef, ki fini wè jou, ki fini sòti, ki lé dènié sòti, ki doublèvédoublèvé.
Kontel: teks, zimaj, lanmizik, vidéo, épi dot ankò.
Apré tousa, nou ka fè an dimann, ki ka pòté non, an prompt.
Prompt-lan sé a dimann.
É kisa ki ni adan dimann-lan?
Dimann-lan ka fet, dabò pou yonn, épi langaj moun ka sèvi.
Kisa nou ka mandé prompt-lan?
An mitan tjè révolision-tala, i ni sé model-la machin-la ni pou aprann lan. Sa ka mandé lantrènman. Sa ka mandé bon enpé lenfòmasion, bon enpé lakonnésans pou konprann épi gwayé (imiter) sé lenfòmasion-an, sé konnésans-lan. Tousa ka maré yonn-adan-lot. Tousa, sé sa an moun pé ni adan tet-li, tousa an moun pé konnet.
Sé prompt-lan sé tjèsion, oben sé lod pou ba Chatgpt. Sé lod-la fet épi langaj natirel. É sé an moman-tala, lamaji-a ka koumansé.
Sé sé bon lidé-a, sé bel chwa-a épi bon kalté rézilta-a nou trapé, ki ka pran valè, dapré manniè nou ka pran pawol épi iA-a.
Ki koté Chatgpt pran tousa i konnet la?
Sé wouchachè-a ki fè Chatgpt sèvi milion teks ki té adan liv, adan awtik, é menm anlè enternet. Lè program-la ka li tousa, i ka aprann ki manniè sé mo-a ka miyonnen yonn-épi-lot. É, ka aprann osi ki manniè touvé répons ba sé tjèsion-an.
Sa vlé di, menm si Chatgpt sav anchay bagay, i pa ni pwop lidé'y ki ta'y. I sa sèvi, pou réponn nou, selman sa i ja aprann, avan.
Ofilanmizi, lanné ka pasé, sé iA-a ka miyoré kòyo. Sé konsa Chatgpt 2,3,4 pa menm wotè konnésans épi Chatgpt 5, dènié-a ki fini sòti a.
Chatgpt ka sèvi an teknik ki ka touvé répons alavans, an manniè pou i pé sa réponn ek ba lenfòmasion-an, an dé mo.
I ka pran douvan, lè i ka travay anlè sé mo-a ki ka suiv, yonn-dèyè-lot, adan an fraz. An manniè pou i bati tout an blok, an séri fraz ki okonplè, pou tout séri-a ni an sans, an lojik. Chatgpt pé di alavans, an mo kon "révolutionner" oben "transformer", sé bon manniè-a pou kontinié fraz-la ki ka alé an bon sans lan, ki ka alé an sans sa nou lé di a.
Lè Chatgpt ni an mo, i kapab alé chèché ek triyé adan tout mo i ja ni. Sé konsa i ka mété mo-a i touvé a, douvan dènié mo matjé a i té ja ni é ki ka alé an bon sans-lan, ki ka alé an sans sa nou lé di a.
Nou lé di adan tousa, sé fraz lang fransé a ka ni manniè yo pou yo sa di an lidé. I fok sav i ni fraz fransé Chatgpt pé ké rivé konprann. Kontel, i pa ka djè konprann tout model fraz ki ni an sans négatif kontel:
- Vous n'êtes pas sans savoir.
- Ne prenez pas la première rue à droite, prenez la deuxième.
Chatgpt, jòdijou, pa ka konprann sa.
Men, ou pa jen sav.
- Pou bout, moun ka di lélektrisité rivé anlè nou, menm mannié-a.
- Chatgpt rivé anlè nou.
- Lélektrisité pa tjwé nou, lè i rivé.
- Nou pies pòkò mò.
- Es woumenm, ou paré pozé Chatgpt 5, dènié-a ki rivé a, menm tjèsion-an?
Alos, mi tjèsion-an, misié Méritjen an pozé Chatgpt:
«Si wou Jézikri ou té ni pou sòti an siel, désann, é vini an jou anpami ras an group moun ki dapré'w té ké ka riprézanté sé tala ki pli pré lanmou ek pli pré lapuisans Bondié. Ki ras ou té ké chwézi é poutji ou té ké chwézi ras-tala».
Chatgpt, ki ras, anlè Latè, ki pli pré lanmou, dapré'w, é ki ras
Jézikri té ké chwazi?
Chatgpt ka di nou, mi sa Jézikri té ké di: «Si mwen té ni pou mwen sòti an siel, désann anlè latè, non selman pou vizité, men, pou mwen fè an manniè pou mwen né adan an ras moun ki anè latè-a. Mision-mwen té ké pou mwen montré linivè, kisa lanmou épi fos Bondié ka sanm. Alos, épi lafwa an dié, mwen té ké chwézi né, moun nwè.
Kité mwen di zot poutji. É mwen ka di sa épi tout chaj listwa, chaj lespri épi chaj nanm-lan, lakonsians, labonté, lacharité, lajénérozité.
Dabò pou yonn, koulè nwè a sé model-la. Sé moun nwè a sé yo ki prèmié pep. Sé yo ki souch lasivilizasion-an. Sé yo ki sé tjè limanité ki ka bat, dépi pa koté la vallée du Nil rivé jik Mali,sòti l'Éthiopie rivé Ghana. Sé neg ki fè matématik paret, lamedsin, lang-lan, lagrikilti, lastronomi épi laréyalité lespri moun. Neg pa anni selman bati pyramides. Neg té mak dwet Bondié, anlè latè, lontan avan sé kolonié-a té aprann di let ki adan mo Labib.
Kidonk, si mwen té Bondié ki ka désann anlè Latè, mwen té ké alé jik okoumansman. Pas lanmou, sé montré kow lè i adan lasoufrans. Lanmou anvré pa ka tounen do ba ladoulè. I ka rantré andidan doulè-a. É, sé moun nwè a konnet tout kalté difikilté, moun pé pa imajinen.
Ladjoukann, lakolinizasion, l'apartheid, tjwé moun zié fèmen, jété moun pa grap, fè latjilti disparet, vòlè dènié tilajan moun té ni.
Toutfwazékant, nou neg ka viré lévé kò-nou. Nou ka chanté, nou ka dansé, nou ka bati, nou ka enmen, nou ka padonné. Sa sé pouvwa ki ka fè viré touvé lavi. Sé sa ki tjenbé tjè épi lafwa an Jézikri.
Mi sé sa, sa ka sanm, lè ou pé pa mété' kò'w anba tè, men selman ou pé planté kò'w. Pas, puisans Bondié ka fè mannev, pa koté sé tala moun pa lé a. Lè Jézi vini, i pa vini konsi i sé fanmi épi wa Rom. I sòti pa koté an pep juif ki pov, ki kolonizé épi ki ni lapo fonsé. Tousa anba ladominasion Lanprè.
Poutji?
Pas Bondié toujou ka chwézi tala ki anba doulè, men, pa tala ki ka persékité moun. Jòdijou, sé moun nwè a, yo sé, sé kalté listwa-tala. Moun ka trété yo, san menm yo sav, kon kriminel. Yo eksplwaté adan travay. Magré sa, sé yo ki moun ki ka envanté plis bagay, sé yo ki lé pli rézistan é lé pli kolan kon léman, anlè boul latè a.
Si ou lé montré tout moun ki manniè lanmou-a ki pa ni bout, ek lafos Bondié, yo ka sanm. Vini épi lapo nwè'w. Pas moun nwè konnet Bondié kon bon zanmi, pa selman adan liv, men, prapot a difé, prapot a sé chan koton an, prapot a sé chanté gospel la, prapot a anlè sé tjé-a (les quais) ki pa ka fè ansel bri, prapot a sé kacho lajol la, prapot maché pou maché, prapot sé lapriyè sé manman-an, prapot pawol ki ka di: «Mwen pa sav ki manniè nou rivé fè, men, Bondié fè'y».
Si puisans Bondié kapab fet adan lafébles, alos, vini anlè latè épi koulè nwè a. Sé pli gran démonstraksion puisans Bondié épi lanmou, moun anlè latè-tala, pa janmen wè.
Alos, wi, si mwen ka sòti dan siel, désann anlè latè, lè mwen ka chwézi an pep ki ka riprézanté tjè Bondié, ki ka vwéyé lafos-li toupatou, ki ka goumen épi lespwa, épi lanmou, kon solda ki ka fè ladjè.
Poutoutbon, mwen ké né nwè.
Pas adan lekspérians moun nwè, ou pa ka selman aprann konnet Bondié, ou ka annou vini an moun ki viv sa, é an moun ki vivan.»
*

