Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

1er Fevriye 1835

Leritaz Maron Azordi

Selebrasyon Abolisyon Leskalavaz le 1e Fevriye pe vinn sak lane enn lokazyon pou amenn enn nouvo lekleraz lor lesklavaz ek sitiasyon zot bann desandan. Sa lane la dosye Le Morne byin inportan. Bann lotorite pe met tou zefor pou ki Le Morne dekrete Partimoine Mondial par UNESCO. Me ena osi bann refleskyon ki pe koumans fer tigit-tigit lor lesklavaz limem e ki permet nou konpran sitiasyon bann desandan esklav.

Evolisyon diskour lor lesklavaz

Li interesan obzerve ki diskour lor lesklavaz limem finn evolye dan nou sosyte. Dan bann lane militantism 70, lesklavaz finn selebre par bann militan kiltirel ki ti retrouv zot dan mouvans MMM. Avek bann ekleraz istorik bann istoryen kouma S.Peerthum, J. Chan Low, K. Reddhi ek C. Kalla bann militan kiltirel sa lepok la ti fer enn lanaliz de klas sistem lesklavaz.  Dezyem tan byin for finn dan bann lane 80 avek bann travay Gaetan Benoit lor sitiasyon bann Afro-kreol dan Moris. Apre nou finn gagn Norbert Benoit pou so travay resers ki finn gagn rekonesans UNESCO avek so proze «La Route des esclaves». Toulede frer Benoit finn ouver simin pou enn lanaliz antropolozik lor lesklavaz.

Me nou kapav sitie enn sanzmam mazer dan diskour lor lesklavaz kan Amédée Nagapen pibilie Le marronage à L’Isle de France-Ile Maurice an 1999.  Sa liv la li inportan note ki li osi enn de bann premie pibilksayon ki Centre Nelson Mandela pou fer. Liv Nagapen li napa enn kronik ni enn piblikasyon de bann «secondary sources». Li enn vre travay de resers ek res zordi enn referans inkontournab pou bann spesyalis Syans Imin ki anvi konn plis lor linpak lesklavaz dan Moris. Pibliksasyon Nagapen ena osi enn porte sinbolik. Parksi Nagapen li persi kouma Istoryen Ofisyel Legliz Katolik. So travay finn sok boukou akademisyin. Me a linterye Legliz Katolik travay Nagapen pou amenn enn relektir plas ek kondisyon istorik bann kreol dan Legliz ek dan Moris.

An 2006, Alain Romaine ki enn prêt katolik avek spesyalizasyon dan antropolozi tinn pilblie Les Noms de la Honte. Kan bann dimounn kouma Alain Romaine pran laparol lor lesklavaz alor ki limem li enn desandan esklav ek ki viv ankor kosnsekans lesklavaz, so demars vinn otantik. Alain Romaine servi bann zouti antroplozi pou analiz so prop kondisyon ki kondisyon Pep Kreol dan Moris. Sa lane la Alain Romine pe piblie enn deziem liv: «Les souliers de l’Abolition. Quand les esclaves chaussèrent la liberté». So liv pou permet nou konpran ki manyer nou sosyete finn integre bann stereotip anver bann desandan esklav. Par exanp, li pou zis interesan kone kot sorti sa koze: Lindi kordonye.

Nesesite enn diskour liberasyon

Dan enn perspektiv istoriografi resi tribilasyon bann kooli ek bann esklav, enn letid konparatif de bann diskour ofisyel montre ki ena touzour de kalite diskour dan sak ka. Nou trouv enn diskour konbatif dan ka apresyasyon bann imigran indyin. Diskour pou bann kooli met laksan lor zot kontribisyon pou travay later. Pou bann esklav se enn diskour «de plainte». Evokasyon bann esklav touletan aret avek lasenn, kout fwet ou pir ki bann esklav finn kit propriete, pa finn anvi travay ek ki finalman zot pa finn kapav kontribiye gran soz dan pei. Istorikman nou kone ki ti ena bann kondisyson ki Gouverner Sir William Nicolay ti mete avan gagn vre abolisyon. Bann esklav ti soumet a rezim aprantisaz: 6 zan bann ki travay dan karo ek 4 an pou bannn artizan.  De 1835 a 1839 bann afransi inn bizin trime ankor pou sirviv.

Sa diferans dan diskour la ofet li pa tenir avek move lintansyon me li demontre ki manyer nou reprodwir inkonsyaman enn diskour ki anpes konpran vre sitiasyon bann desandan esklav. Sa kapav osi explike ki diskour lor lesklavaz finn touletan noye dan enn diskour «humaniste». Sa diskour la paraliz lemerzans enn group. Li anpes li trouv  ki li ena kapasite «rebondir», «fight back». Isi konsep «rezilians» byin interesan. Li nouvo. Rezilians («resiliency» an angle, «resilience» an franse) ve dir kapasite ki tou dimounn enan pou «fight back» kan li pe viv enn sityasyon difisil. Dapre sa konsep la, ena kat nivo rezilyan: (i) Individi (ii) Fami (iii) Kominote (iv) Sosyete.

Dan sa kontex la li bon note ki depi detrwa lane Komite Diosezin 1e Fevriye pe promouvwar enn diskour liberasyon. Lane dernye ti ena enn rekonesans kontribisyon bann desandan esklav dan Legliz, dan lekonomi, ledikasyon ek lezot domenn dan pei. Li kler ki enn refkelsyon an prodonder lor lesklavaz pe vinn depi sirtou sa mouvans antropolozik pou enn rekonstriksyon ki al ver enn afirmasyon idnatiter ek non enn revandikasyon idantiter. Li interesan rappel ki an oktob 2006 Komite Diosezin 1e Fevriye ti swazir tem: Kreol Afirm to lekzistans Selebre Nou Valer. Nou kapav fer distinksyon ant afirmasyon ek revandiksayon kan nou get ki ti organize pou mobliz dimounn lor sa temla. Ti ena enn (i) dokiman refleksyon lor kreolite, (ii) Mesaz Levek  (iii) Lafwar fam antreprener kreol ek (iv) Festival kantik kreol.

Tatamaka, Coutoupa, Alexandre, Diamamouve, Zephir, ek Madame Francoise

Listwar bann maron trouv enn plas lozik dan sa dimansyon konstriksyon pou enn afirmasyon idantiter. Tatamaka, Coutoupa, Alexandre, Diamamouve, Zephir, ek Madame Francoise finn parmi bann maron ki ti reziste kont lesklavaz. Selebrasyon lalit maron li na pa zis selebre lepase ou eroism bann maron. Li amenn nou dekouver bann figir sinbolik, vre ek istorik ki kapav vinn bann sours inspirasyon pou bann Kreol dan Moris. Listwar bann maron montre ki manier bann zom ek fam ki ti konsidere kouma bann meb pran zot destin dan zot lamin ek vinn bann vre konbatan pou dinite imin. Sa konba la na pa kapav less nou indiferan. Dan enn perspektiv liberasyon ekonomik, politik, kiltirel ek  teolozik avek Pep Kreol, Legliz ena so rol pou zwe. Li kapav donn posibilite a bann desandan esklav gagn fyerte dan zot listwar. Enn listwar ki montre ki anset bann desandan esklav pa finn kourbe.

Listwar finn montre ki kan enn group imin develop enn kosyans istorik ek ki li pena konplex pou so langaz, so kiltir, ek so listwar se la ki group la konn enn transformasyon sosyal ek politik. Sa ti bizin vre pou bann desandan esklav kan nou pran konesans lalit bann maron. Me bann kondisyon istorik pa finn fer zot kado. Zot lorganizasyon sosyal ti finn detrir.

Leritaz Maron

Bann maron finn les zot leritaz de par ban  stratezi ki zot finn develope pou sirviv. Bann desandan esklav ki zot sor byin diferan de bann desandan kooli dan Moris bizin travay lor sa leritaz la. Maron ti ena so prop fyerte. Li  ti konn organiz li.. Maron pa finn eksiste zis dan Moris. Kot finn ena esklavaz ti ena maronaz. Tou bann  sosyte kreol finn konn maronaz.

Nou retrouv bann leritaz visib maronaz dan Moris atraver lekzistans langaz kreol, relizyon popiler, lalit de bann afro-kreol ki invisib dan bann instans desizyon ki li dan polotik, lekonomi ek mem relizye. Nou kone ki kan bann etranzer dan bann delegasyon ofisyel vini touletan zot poz mem kestyon: where are the Africans? Lalit bann zilwa Diego ek Agalega li osi fer pans a lait bann maron.

Pep Kreol dan Moris ki konpoze par enn gran nomb bann desandan esklav pou ena pou rekonstrir li mem pou ki li kapav sorti dan so «invisibilité». Li ena enn relasyon hate and love avek so linstitsyon Legliz me pa avek so relizyon. Se la kot travay lor litirzi ek bann kantik dan Legliz Katolik vinn inportan. Legliz bizin amenn lemerzans enn lafoi  ki liber Pep Kreol.  Azordi enan versyon kreol Notre Père ( Nou Papa) ek deroulman litirzi an Kreol. Ledikasyon Katolik pe osi investir dan Kreol Morisien ki ankor enn langaz maron dan nou sistem ledikasyon. Li enn de bann gran defi ki get Legliz azordi. Se so misyon opre bann feb ek bann kraz-kraze.

Jimmy Harmon

Janvier 2007

Viré monté