Sa panorama Louis Antoine Roussin la, li inflyanse par de kouran lapintir ki ti byen for dan lepok 19em syek la, kan li ti pe pintire. Dabor, premye linflyans, se lapintir ki lye ar seki nou apel listwar, setadir deskripsyon bann epizod Labib, mitolozi ek zistwar lepok lontan. Dan peryod 19em syek, sa zar lapintir la ti pe pran enn gran linportans. Li ti pe vinn enn zar apar, kot realite ek lemond bann vivan pe vinn segonder parapor a bann tem istorik. Sa lepok la, bann pint pe sey refer, retras ninport ki lepok lontan ek tou so detay. Me, depi preistwar ziska lager aster, pa realite ki konte, plito aksyon eroik, tou seki met lanfaz plito ki laverite vre.

«La Peste dans Rome», par Elie Delaunay, sa enn lapintir kontanporin ek sa tablo L.A. Roussin la, li montre enn lekzanp sa zar lapintir lor listwar la. Li finn ranport enn gran sikse dan lekspozisyon lapintir 1869. Dan sa kalite lapintir la, bann kritik, zot sirtou kontan sa koze, sa ti zistwar, ki portre la ape montre kouma enn dokimanter lor enn kiksoz lontan.

Sa kalite lapintir la, li viz pou frap limazinasyon dimounn. Get inpe sa bann lakaz ranpli ar bann dimounn ki dan leral, get inpe sa bann dimounn ki pe sarye kadav, sa li enn vizyon lapokalips. Ki li dan tablo Roussin, oubyen dan lapintir Delaunay, se enn vizyon ki fer per ki pe fer nou trouve. Pa bliye sa bann lepidemi ki ti ena dan sa peryod lontan la, kolera napa ti rar dan Lafrans 19em syek. Pou tou sa bann maladi la, nek relizyon ki ti kapav donn dimounn enn leksplikasyon. Sa kalite lapintir la ti pe permet zot met lanfaz lor lafwa kretyen antan ki enn led,kouma enn dernye sekour ar bann kestyon ki ape res san repons mem, divan enn zafer ki enn move masak lor kantite lavi imin.

Me selma, malgre tousala, Roussin paret spesyal kan mem : omilye tou sa bann zafer ki pe pase dan katastrof lamem, ena sa kes dan milye tablo la, kes souskripsyon morisyen la. Pou Roussin, relizyon se pa sel repons ki kapav done fas a sa lepidemi la. Byen sir dan sa lapintir la, ena bann monper ek bann maser ki pe fer tou pou donn sekour san relas ek tou lapriyer ki zot kapav pou tou sa bann dimounn dan leral la. Byen sir, ena touzour relizyon ki ape donn enn soulazman, me plis ki sa, ena sa gran gran kes ouver la, ki ranpli ar bann flas klor la. Kouma enn trezor ki fek dekuver, lasyans li la, li byen prezan ; li ousi, enn lespwar dan sa kosmar la, san ki nou truv okenn kontradiksyon ar seki relizyon ape zwe an paralel.

Koumsa mem, kapav dir ki sa tablo la byen sinbolik e reprezant byen so syek, kot progre ek relizyon ti pe al enn kont lot.

Sa tablo la so lintere prinsipal, se montre lor enn sel plan sa de dimansyon relizye ek syantifik la ansam. Sa portre la ena tulede versyon dan so desin: alafwa enn repons progresis ek moral anfaver enn lasyans ki kapav rezoud enn parti nou maler, ek an mem tan, enn lot repons relizye kot bann sin ek Zezi Kri, zot ousi kapav geri bann malad. Enn zafer ki pourtan pa paret inportan, se sa lefe kot ou trouv lor tablo la enn zanfan touni e ki bann maser ape swenye koste ar bann flas klor, sa kapav dir nou boukou lor bann de lafors ki ape met zot lenerzi ansam pou enn mem koz.

En plis nou remark lefe ki sa repons imin ki lasyans ape amene, li koumadir enn don solidarite. Koumsa mem, sa tablo Roussin la, li paret interesan ek byen sinbolik. Listwar, gras a so pinso, pe vinn plis ki enn mit, li vinn imin, setadir ki bann dimounn ape pran zot destin dan zot lamin. Omilye tou sa dezespwar la, sa kes la, li sinbol enn destin kontrole, repons ek viktwar enn solidarite fraternel fas a sa katastrof saniter la. Lide deryer, se ki lasyans plis solidarite imin, kapav fer viktwar lor fatalite. Lefe sa lapintir la mem, li enn manyer pou bann abitan Sin Deni remersye bann Porlwizyin, sa pe donn sa tablo la enn valer liberasyon.

Sa bann senn ki fer per la, anprinsip, dabitid, zot plito sitye dan loryan, sa fwa la, dan nou tropik, sa senn la kapav amenn enn lot ton, enn lot linpresyon.

Bonaparte visitant les pestiférés de Jaffa, Gros, 1804. ©

Eski Roussin finn sibir linflyans sa pint Gros, ki finn fer sa lot tablo ki appel «Bonaparte al vizit bann pestifere Jaffa» (1804). Me selma,dan manyer linn pintir tablo la,trouve pena okenn resanblans. Manyer prezant sa tem la pa parey ditu : tablo Gros la, se Bonaparte ki ena bann pouvwar mazik pou geri bann malad la. Tandis ki Roussin, okontrer, sann la, li azout enn dimansyon byen imin dan so lapintir. Dan tablo Gros la, nou kapav trouv sa zeneral la, tous bann malad dan enn gran batiman ki so bann kolonn byen dekore. An verite, paret ki Bonaparte finn travers lazil la an vites, finn deklar zot for for, ki zot maladi se pa lapest ek sa, li finn kas pikan pou zame pa revini la ankor ! Alalila, nou byen byen lwin ek sa led morisyen ek tou sa bann maser devwe devwe ek saritab la.

Anfet, seki nou remark an premye letan nou get sa portre Roussin la, si nou konpar li, se zisteman so limanite, so konpasyon, so lapsans lanfaz la. Seki pe resorti, se pa katastrof la, me plito tristes bann reskape. Enn lot pint ki Roussin, ti pou met lanfaz lor kote spektakiler, bann kadav, bann dimounn dan leral,… Lakoz samem, tablo la pe paret plis fidel ar realite ki ninport ki lezot.

Nou bizin note ousi tou seki separ Roussin ek enn Bernardin de Saint Pierre. Par kont, li byen byen pre ek sa lanbyans ki poet Ch. Baudelaire inn montre dan so poem «Le Voyage à Cythère». Nou byen byen lwen ek enn vizyon paradi tropikal, nou plito dan enn lil byen tris kot soufrans pe donn bal, sa mem ki pint la ape propoz nou enn vizyon pli serye.

KONTEKS TABLO LA

Sa tablo la par li mem, li enn tras, enn temwayaz bann bon relasyon sere sere ki ti ena ant bann zil ser, setadir ant Moris ek Lareynyon. Se dan mwa avril 1859 ki Moris finn gany move nuvel konsernan sa epidemi kolera dan Lareynyon. Dan lagazet «Le Mauricien», 5 avril sa lane la, nu kapav lir :

Neptune, enn bato ki ti bizin al Lareynyon, inn return Moris dan lanwit samdi a dimans. Letan li finn ariv pre lakot Lareynyon, li'nn gany mesaz ki ena enn lepidemi dan lil. Lerla li'nn fer manev pu li vire e return Moris. Ena dir ki epidemi la se kolera mem, ena lezot dir ki non, li zis «seringos», enn lespes dyare ki u kapav gany dan Lafrik. »

Aster la, personn pa konn ankor ki sa maladi ki nu bann vwazin ena la ete. 8 avril, move nuvel ti konfirme : «kolera dan Lareynyon depi 16 fevrye.»

Minispalite Por Lwi finn pas a laksyon byen vit. Finn uver enn suskripsyon zis pu ed tu sa bann fami dan lil ser ki ti dan nesesite e ki ti pe sibir lepidemi la. An promye, Morisyen inn avway Gilbert des Molières, Lemer Sen Denis, enn kes kanf, onz kes klor ek trwa kes mutard. Tanka suskripsyon la, li'nn ramas enn sikses byen byen gran. Par sis fwa, Moris inn avway kas laba.

Lagazet Le Mauricien andat mardi 19 avril 1859, li'nn dekrir tu sa lelan solidarite ki ti finn ena e ki alorizinn mem tablo Roussin la. Enn sinp ti fraz :

Miting anfaver bann kamarad Lareynyon ki ape sufer

Zurdi 3 zer, lor konvokasyon lonorab Lemer Por Lwi, finn ena enn gran reynyon. Dan sa komite ki ti finn forme la, ti prezan levek Moris ek Levek Por Lwi, lonorab E. Remono, Sef ziz, lonorab Prokirer zeneral, lonoral Gabriel Fropier, lonorab Arthur Edwards, Konsil Lafrans, Misye Jules Mallac, G. de Courson, H. Messen, H. Chauvin, Kolonel Twiss, Kolonel Cobhurn, Depite mer, Adolphe Wiiehé, N. Arnaud, F. Channell, H. Lemière, Ducray per, Bonnefin, Vigoureux de Kermorvan, E. Pipon, Reveran Lebrun.

Lonorab Gabriel Fropier propoz enn promye desizyon pu pran:

Bizin lasanble isi prezan, onon tu bann Morisyen, deklar so sinpati pu bann abitan Lareynyon, esprim tu so sagrin letan truv Reyone sufer sa epidemi la, mem epidemi ki, lontan de sela, Moris finn kone. Sa propozisyon, ar ki de Courson finn donn so sutyen, finn adopte a linanimite.

M.G. de Courson propoz dezyem desizyon pu pran. Dan bi nu vinn ed bann kamarad reyone ki dan sufrans e pu nu temwany nu sinpati, anu form enn komite duz dimunn pu nu rekey bann suskripsyon kas anfaver bann minispalite lil ser.

Trwazyem rezolisyon : Anu fer tu zefor pu nu avway Lareynyon enn lasistans medikal atraver enn dokter ki deza finn ena leksperyans sa move maladi la.

Katryem resolisyon : lonorab prokirer zeneral dimann Lemer Por Lwi pu kominik Lemer Sen Denis tu sa sinpati ki nu koloni ape santi konsernan bann maler ki pe tus nu bann vwazin la.

Lonorab Fropier dimann ki lasanble dir mersi lonorab Arthur Edwards pu sa nide sa reynyon sa komite la. M. Henry Chauvin per dimann ki enn lalis suskripsyon sirkile aster la mem. Tudswit, tu bann dimunn ki ti prezan finn donn so kontribisyon anplas mem e montan la inn ariv 1500 pyas.

Lonorab Remono fer tu dimunn kone ki Lareynyon inn deklar enn mank kanf. Tu dimunn zwenn so lavwa pu dir Lemer avway kanf laba tudswit tudswit. »

Enn lot tras sa sinpati spontane e fran ki ti ena, se sa lartik dan mem lagazet ki finn paret dan landime :

Nu kone kuma tu nu konpatryot inn viv dan tristes, letan finn aprann sa nuvel byen grav lor kolera dan Lareynyon. Ena telma fraternite ant bann abitan nu de lil, pa ti kapav ena enn lot reaksyon. Nu tu nu byen byen lye ek bann Reyone, lamitye, fraternite, fami mem ape lye nu de lil. Telma nu finn sufer nu mem dan lepase, dan enn lot epidemi ki zordi, nu byen kapav konpran nu bann frer. Anplis sa, nu bizin avwe nu per pu nu gany sa epidemi la isi. Malgre nu finnkre enn karantenn, malgre tu bann prekosyon saniter, nu bizin dir ki nu gany per pu zot ek pu nu mem usi. Me nu bizin dir ki ant sa de santiman ki nu ape viv azurdi, se santiman konpasyon ek solidarite ki pe vinn an promye dan nu lespri.»

Dayer apre sa, bizin dir, led ki Moris finn aport so vwazin, sa pa finn anpes li pran prekosyon par rapor a risk epidemi.

«Bann lord byen byen strik finn fini done pu anpes kominikasyon fizik. Enn ti bato avaper ki pu nu lepor, finn ansarz kontrol lakot pu anpes tu bann bato Lareynyon debark kitsoz par frod. Mem «Le Neptune», sa ti bato nu lepor, letan li finn ariv depi Burbon e li ti bizin sibi so karantenn olarz Moris, li'nn desid par li mem pu al lapes olarz Sin Brandon, seki dayer ti fer gran plezir tu so bann pasaze.»

Mem zur, kapav note usi:

«Enn mari konser finn organize par enn lartis vwayazer, M. Ali Ben Sou Alle, so zenerozite usi gran ki so talan. Sa konser la finn fer dan enn nuvo lasal spektak pu ramas kontribisyon anfaver bann Reyone, li finn gany enn gran sikses.

So reset finn ariv 1104 pyas, enn montan enorm pu nu ti teat e nu kapav esplik sa bel som la par sinpati piblik morisyen pu nu bann vwazin.

Lil Lareynyon napa finn res san reaksyon fas a sa lelan zenerozite bann morisyen la. Kapav lir dan lagazet Le Moniteur andat 18 me, avek enn tit : «Suskripsyon Moris»:

«Sa suskripsyon ki nu bann vwazin finn organize pu nu bann viktim kolera la, li pu res a tu zame grave dan nu memwar kuma enn lelan zenerozite morisyen spontane inkrwayab. Zame enn sikses parey pa finn kuronn enn zes solidarite kuma sann la.

Lontan Lareynyon pu rappel sa kado byen byen ris ki so ser Moris finn fer li, letan li ti dan fenwar. Zame pa pu bliye ki, letan nu ti finn fek appel osekur, tudswit bann Morisyen finn tann so lame ek fraternite. Zame nu pa finn atann otan kitsoz. Lefe ki sa led la finn vini depi nu bann vwazin pli pre, sa finn donn sa led la enn valer inestimab.

Nu rappel byen sa promye som dan sa promye anvwa ki lonorab Lemer Por-Lwi finn avway nu Lemer Sin Denis, Gilbert des Molières. Anplis valer bann medsinn, kas la ti pe ariv 18322,40 F. Dan enn vwayaz avan la, bato «L'Union» finn amenn enn konpleman 3431 F, seki donn nu enn sif 21 753, 40 F.

Iyer, par enn bato vaper, Lemer Sin Denis finn resevwar par lamal enn lot som de 7 105, 50 F, seki pe fer enn total 28 858,90 F.

Nu kone ki, Lemer Sin Denis, ki ti fidel a sa swe so koleg porlwisyen, li finn fer partaz an fonksyon kantite popilasyon sak lavil ki ti tuse.»

Lemer Sen Denis pa ti insansib a tu sa bann lelan solidarite. Onon so lavil, li finn ofer Minispalite Por Lwi, enn portre manifik ki finn fer par sa pint Louis Antoine Roussin la, enn tablo ki ti kurone par enn legzibisyon interkolonyal ki ti ena dan Lotel Guvernman a Por Lwi.

Nu kapav lir dan Le Mauricien andat 23 septam 1859:

«Dan dernye seans nu konsey minispal, Lemer finn lir enn let so koleg Lemer Sin Denis ki ti andat 6 septam:

Misye, ser koleg,

Mo degaze pu mo donn u enn informasyon ki konsey minispal Sin Denis inn donn mwa lord pu avway u : tablo Roussin, ki ti dan legzibisyon e ki pe reprezant sa led pandan lepidemi kolera. U minispalite ki reprezant tu popilasyon Moris, li finn montre nu kuma li ti zenere pu nu bann malere ki ti tuse par sa move epidemi ki nu finn ramase.

Pena narnye ki kapav transmet u nu rekonesans, apart enn ev lokal ki reprezant sa suvenir sa led ki zot finn aport nu, letan nu ti dan lanwarte. Nu byen kontan ki sa tablo la finn ramas enn rekonpans dan sa egzibisyon la, sa pe donn enn valer anplis a sa kado ki nu pe fer zot.

Aksepte mo santiman respe ki mo ape avway u ek sinserite, tuzur mo pu la pu ninport ki servis u pu bizin,

Lemer Sin Deni,
Gilbert des Molières

Letan Lemer Por Lwi ti reponn zot pu dir mersi a sa don ki Reyone finn fer la, li usi, ti ena enn sertenn lemosyon, li ti promet zot ki sa tablo Roussin la pu truv enn bon plas lor miray dan gran lasal minispalite kot fer deliberasyon.

Avan 1859, Lareynyon pa ti gany buku epidemi, antuka, si nu konpar li ek Moris. Sa pa ti le dir ki linpak bann epidemi lor moral popilasyon pa ti gran. Mem enn lepidemi kuma sa lepidemi kolera 1820 la, ki purtan, ti lakoz buku mwens mortalite ki pu Moris (278 dimunn mor kont 10 000 anviron pu Moris), sa pa ti le dir ki li pa ti ena enn inflyans lor popilasyon Lareynyon.

Depi enn lepidemi varyol dan lane 1789, ki ti inporte dan lil Burbon par bann esklav amene par bato «Eleonore», lil ti finn met anplas bann mezir sever konsernan larive bann navir anrad. Bann lotorite finn kre enn azil pu bann malad dan enn landrwa appel «Petite-Ile». Pli tar, zot finn uver enn lot sant karantenn anplis, dan «Ravine à Jacques», sirtu pu bann esklav ki ti pe debarke. Pandan sa epidemi 1820 la, bann abitan Sin Deni inn sibir enn syez pu anpes dimunn antre sorti e anpes maladi la fane.

Apart sa, enn promye vaksin kont varyol finn dekuver pandan Revolisyon fransez, li finn deza pratike plis u mwens dan lane 1756 dan Moris, letan Cossigny finn inzekte enn ti giginn sa pi ki bann malad varyol kapav ena. Tudswit apre, finn fer vaksinasyon dan Burbon. Isi, nu bizin met lanfaz lor laksyon Dr. Reydellet ki ti infatigab e ki finn fer buku zefor pu dispatch sa vaksin la partu dan Burbon.

Malgre sa, sa bann mezir prevansyon la pa finn ena tu sikses ki zot ti pu bizin ena : anefe, ti bizin pran kont ubann frod lor sistem karantenn. Ti ena usi frod dan karantenn bann angaze indyen ki purtan ti ena lafyev. Deza, dan lane 1852, enn banane ti ginn avan tablo Roussin finn pintire, lavaryol finn tuy enn gran kantite dimunn lor lil antye, 1413 mortalite ek 9617 malad, lor enn popilasyon 115 633 abitan. Me linpak sikolozik sa bann epidemi ti ogmante par bann nyuz depi Moris ki ti byen move : lakoz enn mistek ki Hels komisyon inn fer, enn navir ki ti pe vinn depi Kalkita, finn amenn kolera dan Moris. Dan lespas sis semenn, ti ena anviron 10 000 mor.

Pli tar, dan lane 1854 ek 1856, kolera inn refer sirfas e finn tuy ofisyelman anviron 7650 dimunn dabor, 3264 dimunn answit. Tu sa bann fe ki ti finn derule la, ek lefe ki pu Burbon, kolera ti enn nuvo maladi , sa ti frap mazinasyon dimunn. Vites li fane, pursantaz mortalite parmi bann malad, tu sa la finn mark linkonsyan dimunn pu lontan.

Sa maladi la finn ariv promye dan sa tchalanj bann epidemi ki finn presed li. Dabor lakoz manyer li'nn reysi fane partu partu. Li finn kumans so sime dan lane 1815 dan Lind, inn ariv Lorop oksidantal dan lane 1832, seki finn kre enn linpak sikolozik lor bann popilasyon dan koloni. Anplis sa, sa vites ki sa maladi la reysi tuy dimunn, ant so promye sinptom ek so lamor, sa ti fer ansort ki limaziner tu dimunn finn marke. Medsinn ti konpletman inefikas lor sa maladi la, me selman, li finn fer buku progre dan manyer kre bann prevansyon saniter ki ti neseser. Alerman, malgre sa pli bon konesans ki finn ena lor sa danze ek bann mezir ki ti bizin pran, malgre sa, komers ilegal mindev ki ti an plin devlopman, sa sistem kuli tred ki finn ranplas sistem lesklavaz, li ti pe fer fut ek tu sa bann obligasyon saniter, parski tu sa bann mezir prevansyon ti pe al kont bann lintere komersyal bann marsan ek bann planter ki pa ti diferan ek bann lintere bann propryeter bann esklav letan ti ena lesklavaz.

Konsernan laper ki sa maladi la ti pe lakoz, nu kapav sit bann komanter ki finn paret dan enn lartik lagazet «Le Cernéen» andat 13 avril, sa pe konsern Lareynyon direkteman. Mem si lartik finn paret byen apre ki kolera finn fini ale, maladi la ti ankor byen prezan dan lespri sak dimunn a Moris:

Ena sink sis mwa de sela, ti ena kolera dan Aden. Depi sa lepok la, li'nn tus tu lakot les Lafrik antye, li'nn debark dan Zanzibar, li'nn desann Quiloa, li finn presk ariv dan Mozanbik, byento kapav li pu fann lor PorNatal ek Lekap Bonesperans ! Letan nu rappel sa manyer li finn fane, linn fer ravaz dan tu Lazi dabor, epwi sa, li finn fane lor tu lanpir otoman, Larisi, apresa, enn par enn, li'nn fer tu balizaz tu bann pei Lorop tonbe, enn par enn, ziska li finn tus bann kapital Langleter ek Lafrans. Nu an drwa dimann nu ki lasyans pe fer e si zame li pa pu kapav konpran sa maladi la ki kapav vwayaz partu, ki narnye pa kapav arete, ki pa per narnye, ki kapav sot bann vale, bann montany, bann larivyer, bann lamer ! Ena dimunn afirm nu ki sa kolera ki ape fann partu dan rezyon Quiloa aster la, zame pa finn ena sa avan. Kuma li finn ariv la ? Kuma li kapav devlope dan sa bann rezyon la? Ki sann la inn reysi truv sa vwayazer la? Ki sann la finn konstat an promye prezans sa mons la? Li byen posib ki zame nu pa pu ena okenn repons.»

Donk, dan lane 1859 finn ena dezyem vag sa epidemi kolera azyatik dan Lareynyon. Manyer sa epidemi finn rant dan lil la, gany onte letan u kone lakoz kifer li finn debarke:

Li nek enn zafer biznes ek mindev, enn zafer ki byen tris mem. Bato vaper «Mascareignes», e ki Rontaunay, so armater, li finn al Quiloa dan Mozanbik pu anbos travayer laba. Bann marsan pa ti pe kone, kolera inn kumans fane laba depi enn bann pelrin Lamek inn returne.

Maladi la ti abor, me lekipaz pa finn deklar narnye. Letan finn ariv devan Sin Deni, enn sef marin, ki pa ti ule perdi kas dan sa zafer la, li'nn desid pu bryb enn sirirzyen dan lamarinn, ek sa, li finn reysi gany enn patant san okenn mansyon konsernan bann malad ki, purtan, ti abor. Hels administrasyon finn dekuyone par sa frod lor patant la, li'nn desid pu les dimunn debark ater. Letan ti ena enn promye dimunn finn mor dan lopital, letan bann otorite finn konpran frod la, li ti deza tro tar. Sin Deni ti fini kontamine tudswit.

Kapitenn d'Agnel, komandan sa bato Mascareignes la, li finn dir pli tar, ki ler depar bato la, napa ti ena kolera dan Quiloa, li ti finn ale ek enn patant ki ti pe dir ki na pena okenn lepidemi dan lavil la. Li'nn deklar usi ki letan li finn ariv Lareynyon, li ti depoz enn lot patant a lotorite lepor, patant ki ti pe deklar lamor 47 dimunn lakoz enn disantri sever.

Aster la, plis ki 150 banane apre, ki nu pu kapav krwar?

Ofe, apre lopital, se ward Larivyer ki finn tuse, apre sa, «Four-à-chaux» ek «Moulin-à-vent. Apartir ward limigrasyon, tu pre ek zardin kolonyal, epidemi la finn ariv lari «Dauphine» ek ward «Le Butor». Lafin mwa mars, sa fane la inn demiltiplye, anvil, nu finn ariv kont ziska nef mortalite sak zur, le 17 sa mem mwa la, finn ariv 35 par zur. Apre sa, panik total, tu dimunn ti ule fwi Sin Deni kot masak la ti pe kontinye.

Loto guvernman napa ti ase pu dimunn reysi fwi. Ena finn ariv pey ziska 200 fran pu rul sis kilomet ek enn transpor. Nu finn truv dimunn kanp dan danbwa, zis pu atann lafin sa lepidemi la.

Dan lagazet Le Mauricien andat 8 avril, nu kapav lir enn lartik ki dir sa santiman ki bann Morisyen ti kapav ena apre lanons sa epidemi dan Lareynyon, nu kapav santi ki zot usi finn fek pas par la :

Lakoz sa epidemi klas kat inn fane enn sel kut lor lil, tu bann abitan finn panike. Dimunn inn al fwi dan lakanpany, parey kuma dan lane 1854 pu Moris, tu biznes anpann. Alerman, nu asper kan mem ki fatalite napa pu tus sak fami opwen ki zot nom pu diminye net, parey kuma sa ti finn fek ariv nu a Moris. Nu asper ki lespwar ki zot ena ki kolera inn fini rant dan so faz final, li vre.

Malerezman, sa pa finn arive e andat 25 avril, lagazet Le Moniteur ti pe anons ki nek dan sa trwa dernye zur, bann dese inn ariv enn sif ki plis ki ledub moyenn bann dese ki ti enan avan la.

Alerman, bann pov, bann prêt, bann dokter, zot finn res a Sin Deni. Isi, nu bizin note ki guverner Lareynyon, mem si li finn met so fami alabri dan Salazi, tankali, li finn res anplas dan Sin Deni.

Dayer, andat 8 avril, letan lagazet Le Mauricien pe sey rann kont latitid guverner reyone la anver so bann mandan, li pa pu mank fer enn konparezon ek lepidemi ki Moris inn fek ganye avan la :

Nu pa fer okenn komanter. Nek nu bizin fer isi leloz baron d'Arricau. Anu fer enn ve : ki sa bann laliny ki nu ape ekrir la, pu vinn anba lizye Sir James Higginson, nu pa kapav bliye tu seki li'nn fer nu sufer, atuzame so non pu res asosye ek sa epidemi ki Moris inn fek sibi.

Baron d'Arricau, tanka li, nek li pe al anpersonn dan tu bann lopital, li ti pe nek vizit bann lanbilans, nek li ti sey aport so prezans e so kuraz vreman enn rekonfor.

Dayer, tu konsey minispal Sin Deni ti fer parey, par enn desizyon ki zot finn pran dan enn spesyal komite, okenn mam pa finn fer defo, zot tu inn dir, tanki epidemi pu la, zot pa pu kit Sin Deni.

Ti ena enn lanbilans dan Mizeom, enn lot dan laloz bann fran mason. Bann maser Sin Joseph de Cluny, zot finn fer prev enn kuraz ek enn solidarite inkrwayab. Le Mauricien andat 9 avril pe mansyonn sa manyer devwe ki zot ti pe amene la :

Bann maser lasarite, sirtu zot, ape donn partu zot swen ek konsolasyon pu tu bann malad, kuma dir, zot prezan partu mem kot lepidemi ape fane.

Ti ena de saret pu amenn bann mor dan simtyer de Les. Laba finn kre enn sapel ardant.

Saint-Louis. Lithographie de J. A. Roussin

Nek dan mwa me, apre ki finn servi buku lamutard ek klor pu dezinfekte tu kitsoz dan sak lakaz, nek la ki epidemi la finn stope e sa, gras a sa anvwa ki Moris ti fer. Epidemi ti finn reysi tus tu rezyon, kumans par Sin Lwi, kot sa bann imigran sa bato Mascareignes la finn truv zot destinasyon final mem.

Total, zis Sin Pol ek Salazi ki pa finn tuse. Antu, ti ena ant 2200 ek 2700 mortalite lor enn popilasyon 175'000 abitan.

Le Mauricien, andat 28 zwin, li ape montre nu ki sulazman sa diminisyon sa epidemi la finn amene dan moral popilasyon:

Nu finn aprann ek plezir par bann dernye lagazet Lareynyon, ki nu bann vwazin, apre sa move lepidemi ki'nn ganye la, zot finn desid pu aranz enn sort lopital ferme kot anka enn nuvo epidemi, zot pu kapav tret tu bann ka apar san risk enn kontaminasyon.

Nu tu kone ki pu nu bann vwazin, inposib pu fer bann bato atann anrad. So lopital ferme, kot bann malad pu kapav gany tu swin, anplas bliz zot ale, li ti enn vre nesesite pu Lareynyon …

Sann la ki ti ena aiskaster dan Ravine à Jacques, li pa ti ase pu seki koloni la ti bizin.

Tanka sa djudisyal kes konsernan bato Mascareignes, so ka ti byen tris, li'nn finn fini dan lakur dasiz a Sin Pol, kot dimunn kupab finn akite, gany onte mo dir u.

Gazette commerciale la, andat 23 septam 1859, nek li finn ekrir:

Lalwa bliz ladministrasyon me pa bann kapitenn. Devwar ki bann la ena, li la zis kan ladministrasyon inn fini aplik so prop devwar, pa avan. Erezman, kolera pa finn revinn zame dan Lareynyon dan res sa syek la.

RESTORASYON TABLO

Paysage d'Antoine Louis Roussin, état initial. ©

Sa tablo la, se Mispalite Por Lwi ki propryeter. Li finn pret li ek plezir pou Mauritius Institute fer fer so restorasyon konple, parski Minis Arts ek Kiltir sa lepok la ti dimann sa. Se Misyon franse koperasyon ek aksyon kiltirel ki finn donn bann mwayen teknik ek imin. Sa restorasyon la finn fer par enn lekip ki ti ena mwa ek Mr Anwar Atchia ek Mr Khaidu. Nou kapav trouv klerman dan sa bann foto la, lefe ki leta ki sa tablo la ti ete avan so restorasyon, ti pe nesesit enn intervansyon an irzans.

Tou lapintir ti pe lev tousel partou partou lor tablo la, pa ti ena okenn sipor, okenn sasi, tablo la ti pre pou mor e so perdisyon ti pe paret sir. Boukou trou dan tou landrwa tablo la ti pe defigir sa mari panorama la ki ousi enn lapintir lor listwar.

Lor sa bann foto la, kapav trouv bann diferan loperasyon kouma poz enn papye proteksyon, refikse lapintir partou, poz bann pyes, kol enn nouvo latwal deryer, repintir bann mank.

Sa panorama Louis Antoine Roussin la finn fer ar lapintir alwil, lor enn latwal lin byen prepare, ki finn fer dan lane 1859; anba agos, li sinye ek ena dat lor la.

So fason byen lis, pena okenn relyef dan matyer lapintir, sof lor tron bann pye ek sime la kot ena ros ki reprezante. La, ena de trwa koudpinso ki vizib. Vervi la byen diskre, pa tro briye, latwal la byen plat, finn tann li ase. Okenn vag pa vizib, eksepte seki natirel ek lye a krake normal ki dan sirfas la.

Sasi tablo la, li depi lepok lamem, me tablo la pa fikse lor li, inn fini detase. Pena okenn lakle dan montaz, ena enn travers vertikal dan milye longer ek kat ti travers anbye dan sak lang. Dibwa sasi la pa finn kontamine par bann bebet, me selman, sasi la inn fini detase ek latwal la. Bann bor latwal la, afors zot ize, zot finn desire mem, afors dimoune san kalifikasyon inn finn deplas tablo la ek poz li ninport. Telma sasi la inn vinn initil, ki dimoune inn defer li net pou met li lor enn sinp kartron.

Enn sans, tou sa bann zafer la, setadir tablo la, sasi, kad, zot tou finn res bon malgre zot move leta. Lapintir mem finn frem par enn kad ekstra zoli, ek moulir, kokiy Sin Zak, ti leker ti leker, laperl laperl, …tou sa la dore ek fey lor mem.

Malerezman, sa lor veritab la inn fini rekouver antye par enn lapintir dore ki fer ek bronz. Sa lapintir dore la, natirelman, pa parey ek lor ditou, avek letan, bronz la ape okside e vinn nwar sirtou lakoz sa ler mwat ki byen imid dan Moris.

Bann varyasyon limidite dan ler, ki byen for dan Moris, parfwa, zot pa tro konpatib ek konservasyon enn lapintir ki'nn fer avek bann teknik tradisyonel ki sort Lerop. Latwal lin so preparasyon par ekzanp, li bizin konpran bann lakol ki fer ek lapo zanimo. Ena ousi bann pigma ki nou apel organik e ki servi pou lapintir, dan enn konteks kot mwayenn limidite dan ler li pa lwen ek 90% dan lete, zot ape sibir bann degradasyon ki pa reversib e ki parfwa ape konsern enn tablo antye.

Apart limidite ki byen for, kantite varyasyon, sa ki pli move mem. Tou sa la pe kre bann kondisyon sanzman tansyon dan latwal toultan e ki pa bon ditou, kre bann krake, bann klos, bann ti morso ti morso tom tonbe. Parfwa mem, krake la ena tandans fer gondole, seki dan de trwa plas, fer latwal paret e seki kapav rann zimaz la inposib pou gete.

Tou bann ti morso ti morso ki finn fann fane, ek letan, sa finn defigir tablo la.

Andeor net ek sa konteks konservasyon la ki byen byen pa bon pou tablo la e ki finn gat li boukou, erezman, okenn move restorasyon pa finn fer lor tablo la. Souvan defwa, bann amater ki ena lame zouzout, zot kontribye defigir lapintir, san ki zot kone.

Dan ka sa tablo la, okenn dimoune pa finn fer okenn intervansyon depi so kreasyon. Malgre sa, se bann aksidan ki finn lakoz tou sa bann trou dan tablo la, seki'nn provok boukou mank partou partou ek ousi sa finn rann latwal la so difil byen frazil.

Tou bann diferan intervansyon ki nou finn fer lor tablo la, finn fer zot pou ranfors adezyon sa preparasyon plis sa kous lapintir la lor latwal lin, ziska zot tou revinn solider ansam. Anmemtan, sa finn permet remet plat tou bann deformasyon ki ti ena dan sa krake gondole la e ki ti tro for.

Kote so lapintir, nou finn koul lasir dousman dousman ek enn rezinn polivinil mikse ansam ek enn lesans mineral. Kote lapintir so ledo, nou finn koul sa mem lakol la byen so, ziska li al dan tablo la net. Apre sa, sa finn permet nou refiks partou tou bann lekay krake ek enn karo (a 75° C anviron ). Letan tanperatir desann, presyon la inn garde ek enn marb lokal pez peze partou partou. Ansam tou sa sistem la finn fer gras a bann papye silikonn ki ti pe anpes tablo la kol ek latab ou swa ek karo la.

Bann pyes latwal lin mem groser ek mem lepok finn aziste dan tou kre kot ti ena trou ek mank. Bann bor sa bann pyes latwal la finn kole ek saler gras a bann difil asetat polivinil ki finn aplike ek saler karo. Apre, finn pas de kous lasir rezinn ek apre sa de kous la finn sek net, latwal rantwalaz, letan finn lav li de fwa, finn kol li aso deryer vye latwal sa tablo la.

La twal rantwalaz finn redi ek kouloute lor so sasi ek bann koulou semans tapisye an kwiv (an kwiv pa okside sitan vit).

Apre sa, finn repintir bann landrwa kot ti ena bann mank apre ki finn pas enn preparasyon blan. Nou finn pintire ek bann akrilik ekstra fin, mark Rembrandt Talens. Verni la, mem mark, finn aplike apre tousala.

Kad la, tankali, finn restore, apre nou finn tir tou lapintir dore ki ti ena ek enn prodwi simik appel klorir metilenn ki dekap tou sof vre lor. Enn de skiltir ki ti pe mank manke, nou finn konplet zot par bann moulaz ek asetat polivinil, apre sa nou finn redor tou ek vre fey lor.

Paysage d'Antoine Louis Roussin, état initial. ©

Restorasyon konple sa tablo la (lapintir plis so kad) finn koumans dan mwa me 1998 e finn fini dan mwa septam sa mem lane la.

BIOGRAFI PINT LA

Enn parmi tou bann ti non ki Larenyon finn gayne, se «Lil bann poet». Me pa zis bann gran ekrivin ki finn ne lor lil la. Byen sir nou kapav sit Evariste de Parny, Leconte de Lisle, me fode pa bliye bann pint kouma Grimaud, Legras, bann karikatiris ki ti plis popiler dan Larenyon ki nou Gabriel Gillet dan Por-Lwi. Parmi tou sa bann pint la, ena enn ki, kan mem, bizin konsider li kouma enn met dan so domenn, parski li finn al boukou plis lwin dan so travay ki lezot pint dan so lepok e sa finn rann li byen byen popiler. Byen rar zordi si enn Reyone kapav dir ou li pa konn sa non Roussin la. Lefe ki li finn inprim plis ki enn sinksan litografi, lefe ki li finn kre boukou plis tablo ki tou lezot pint Larenyon dan so lepok, sa finn permet li vinn sa kalite popiler la.

Alerman, Louis Antoine Roussin, li pa ti Reyone e li finn ariv Larenyon dan lane 1842, letan li ti ena 23 zan, li ti enn militer, me dabor enn artis. Li finn res Larenyon ziska lane 1888. Li finn kre boukou boukou tablo ek dan so travay, kapav trouv tou lavi ek lanbyans Larenyon sa lepok la. La natir, zanimo, lanvironnma, portre,aktivite, nanye pa finn sap so lizye ki ti byen byen fidel ek presi. Gras a li, nou konn tou seki konsern kiltir kreol lontan. Ek sa, li'nn servi tout sort kalite teknik lapintir kouma: gravir simik lor ros (litografi) reprodir lor papye, fotografi, lapintir alwil, etsetera. So liv «Album de La Réunion», ena sitan detay ladan, li sitan presi, ki li preske inposib pou nou konsider 19em syek Larenyon san nou refer nou ar tou sa bann kantite zimaz ek zistwar ki ena dan ladan la.

Litografi, letan li finn inporte dan lil, li ti enn teknik reprodiksyon enn sort stanp zean, ki ti byen nouvo, parski li finn invante par enn abitan lavil Prag, appel Alois Senefelder, dan koumansman 19em syek mem. Sa nouvo teknik inpresyon la finn fann partou byen byen vit dan Lerop, zis parski li ti fer tou bann posibilite reprodiksyon fasil e li ti pe permet fer pli boukou reprodiksyon ek plis presi.

Sainte Suzanne, 1879. Extrait de l'Album de La Réunion.

Sa teknik la ki L.A. Roussin ti pe kone, li finn adapte li pou Lareynyon toudswit, seki finn permet enn difizyon byen larz tou so bann travay. Enn parmi bann premye ki finn servi teknik la, ti Francisco Goya e so bann premye litografi dat lane 1819. Apre li, Gericault ek Delacroix, zot tou finn adopte sa teknik la byen vit. Litografi ti rann la pintir an zeneral byen popiler ek aksesib.

Letan Louis Antoine Roussin finn ariv dan Larenyon, li finn dekouver enn pres litografik nef dan enn latelye. Fek ariv dan lil, me masinn la ti abandone. Teknisyen pa ti pe konn servi li, me Roussin, ek so lespri inisyativ ek modern finn met dan so lespri pou servi sa zouti la toudswit. Ek sa mari zouti la, li finn kre enn premye seri zimaz ek enn tit: Souvenirs de l'Ile Bourbon. Li'nn dir ki sa finn destine prezant lavi kreol toulezour ar tou bann abitan Larenyon kouma tou bann Franse dan lwen ki interese.

Koumsa mem, enn san litograf finn paret ek sa tit: Souvenirs de l'Ile de La Réunion. Se tou sa bann travay la ki L.A. Roussin pou repran dan lane 1857 ek enn nouvo tit: Album de La Réunion.

Sikse L.A. Roussin ti gayne toudswit mem, tou bann gran misye sa lepok la ti pe aste so bann tablo e nek zot ti pe koz li mem partou partou. Li ti rekrite antanki profeser desin dan Lise inperyal, enn kolez lontan, li ti reysi rann kont tou bann aktivite ki ti pe organize dan lil dan sa lepok la. Li finn gayn boukou meday ek boukou respe pou tou so talan, sak fwa ki li finn partisip dan bann ekspozisyon ki sa koloni la ti pe organize.

So latelye ti dan Sin Deni, n° 96 lari Legliz. So renome finn amenn li boukou komann ofisyel, par exanp pou katedral Sin Deni ki finn ouver dan lane 1860, kot li finn pintir plizyer gran gran tablo ki reprezant kat evanzelis. So popilarite finn rann li telman inportan ki li ti mem eli kom mam dan Konsey disiplinn bann milis dan Sin Deni. An paralel, so karyer profeser inn kontinye: profeser dezyem kategori an 1881, li'nn pas promye kategori dan 1885 e lane 1888, li finn pran so pansyon.

So Album de La Réunion, inn vinn pli parfe ankor ki so bann Souvenirs ki pourtan ti deza byen byen remarkab. Dan albom la, ti ena boukou teks ki ti pe komant ek eksplik tou sa bann litografi la. Tou sa bann teks la ti byen sinp ek byen agreab pou lir, pa ti minant ditou. Sa bann teks la, pa Roussin ki finn fer zot, me bann diferan mam dan Société des Sciences et des Arts, ki ti finn fek kre e ki ti ena tou bann gran koko ki ti egziste dan Larenyon sa lepok la.

Tablo lavi toulezour, koutim, fason viv, portre imin, la natir, zanimo, vwayaz, eksplorasyon andan lil la, personaz tipik, se enn vre Larenyon ki sak desin ti pe restitye zis parski L.A. Roussin finn krwar dan so misyon antanki temwin so lepok.

Alerman, malgre tou bann kalite ki Album de La Réunion finn ena, malgre sa kantite travay la ek linportans kiltirel ki sa misyon la finn ena, so travay la ti enn fiasko komersyal konple:

«Abonman byen rar, Albom la, piblye sapit par sapit finn edite tigit par tigit e bizin remet tou ansam apre finn resevwar zot. Eski sa formil la ki move? Eski bann klyan finn plin ar enn piblikasyon ki zame pa finn fini? Mem Konsey zeneral pa finn kontiyn so labonnman, malgre ki Minis Lamarinn finn dimann zot pou repas komann.»

Letan Roussin finn pran desizyon pou fini piblikasyon la apre sink albom, finn ena zis set dimounn ki ti fer kone zot ena lintensyon aste.

Byen sir, L.A. Roussin ti ena boukou kouraz, li finn lans enn dezyem edisyon ek enn bann modifikasyon, sa dezyem edisyon la finn pibliye ant lane 1879 ek lane 1883, me rezilta la pou vinn parey mem. Pandan enn syek mem, albom la pa finn interes personn, apar bann spesyalis, bann amater, bann dimounn ki konpran travay artistik.

Me fode pa nou konsider lar L.A. Roussin zis dan so bann litografi : so bann portre tou bann gran dimoune, zot ousi, ena par kantite. Malgre sa, so bann tablo ki finn pintire ar delwil, zot byen byen rar mem, seki fer tou valer sa tablo ki nou pe prezante isi mem. Ek so lespri kirye ek modern, L.A. Roussin ti finn adopte prosede fotografik letan sa ti debark dan lil. Li ti mem fer parti bann premye ki finn servi sa nouvo teknik la. Li ti enn dimoune byen byen novater pou so lepok, ena mem sertenn lartik dan so albom ki ti finn ilistre par so bann foto mem, seki personn pa finn fer ankor, mem dan so pei Lafrans. Li ti enn vre pyonye dan tou teknik ki ti nouvo.

Dan mwa zanvye 1888, letan li ti pe pran so pansyon, li finn reysi gayn enn vwayaz pou retourn Lafrans, seki finn permet li retrouv Avignon, so lavil, so rasinn, so rezyon nesans mem. Apartir sa moman la, nou finn perdi so tras, pena okenn dat konsernan so dese ek landrwa li finn mor, personn pa kone.

«Roussin inn mor san ki Larenyon, ki ti so dezyem pei, e malgre lefe ki li finn servi li plin plin, san ki Larenyon finn rann li okenn omaz. Rekonesans inn ariv byen byen lontan apre.»

Retour à la Galerie