Se yon plezi pou m akeyi Fimber Frank, yon pitit natif natal LaGwinad, nan espas kreyòl sa a pou vin pale ak nou sou peyi l. Plis n ap pataje lide nou yonn ak lòt an kreyòl, plis n ap aprann konnen yonn lòt, epi trase chimen an pou nou kreye yon kreyolofoni konbit kote nou chak kapab konprann yonn lòt san pwoblèm. Nan premye tan an, ekriti kwéyòl LaGwinad la ka parèt difisil pou ou, menm jan ekriti kreyòl pa nou an ka parèt difisil pou moun LaGwinad tou, men apre de twa lekti, nou tout ap konfòtab nan li ak ekri kreyòl yonn lòt. Se vre sikonstans istorik yo lakòz anpil nan pèp kreyòl yo ap trimen toujou pou asepte lang pa yo, men genyen anpil jefò k ap fèt pou kore ak revitalize lang kreyòl yo. Fimber Frank, bò kote pa l, ap travay nan fè pwomosyon Kwéyòl LaGwinad la gras a chante, pwezi, mizik ak kou Kwèyòl li ofri nan sans sa a. Moman an rive konnya pou nou konekte nou ak LaGwinad, peyi Henry Christophe, ki t apral vin Wa Henry Christophe (1811-1820) ann Ayiti. An nou pwofite di Wa a mèsi pou Sitadèl la ak Palè San-Sousi a yon lòt fwa ankò.  

Kreyòl pale, Kreyòl konprann, Kreyòl konte: yon ti koze ant Jacques Pierre
ak Fimber Frank

JP: Bonjou, Fimber Frank. Ki jan w ye?

FF: Bonjou, Jacques. Mon byen. Mon la ka tjenmbé wèd. Non-mwen sé Fimber é mon sé yon moun LaGwinad ki enmen lang Kwéyòl. Mon gwandi èk matant-mwen ki té ka palé anpil mo Kwéyòl ban mwen é bay lézòt-la. Dépi mon té yon piti gason mon té konnèt difé, mako, sòt, égawé, kisasayésa. Tanti ba té ka palé nou nan Kwéyòl Fwansé toulong mé li té ka sèvi anpil mo é fwaz. Nan lékòl mon étidyé Fwansé épi Istwa é sé sijè-sala ban mwen bon balan pou éséyé apwann lang Kwéyòl Fwansé-a. Sa fè mon té ka mandé tanti anpil tjèksyon é mon koumansé achté liv Kwéyòl Fwansé. Mon tini yonndé zanmi ki sòti Donmnik é Sent Lisi osi. Yé édé mwen pou koumansé apwann é palé lang-lan tou.

I té tini yon tan oti yon matant-mwen té malad é mon té alé vizité’y nan lopital. Toupandan mon té la mon té tann yon fanm ki té ka palé bay sé enfimyèz-la, “glo, glo.” Mon alé koté kabann-li é mon mandé’y si’y vlé bwè glo. Li wéponn, “wi” é sa ouvè yon kozé. Fanm-lan té sòti Matinik, li té vwayajé lasou yon bato kwazyè mé li té tonmbé léta. Mon pasé yon moman ka tradwi Kwéyòl Fwansé é Annglé ant fanm-lan é sé twavayè lopital-la. Mon ba té sa palé Kwéyòl byen mé mon té ka édé moun pou bokanté mésaj. Sé lè-a, mon di kò-mwen konsa, sé pou mwen édé sové Kwéyòl Fwansé nan LaGwinad. Si nou té palé Kwéyòl Fwansé toujou kon nan tan lontan, yon fanm ba té dwèt kwiyé “glo, glo” san pyès moun ba té konpwann sa li té ka di yé. Sa fè mon la ka apwann Kwéyòl Fwansé é mon ka apwann moun Kwéyòl Fwansé jòdi-a.

Pou yon moun ki fèt nan peyi Grenad/LaGwinad, lè yonn di lòt kote yo soti, se ki senbòl, ki kalite lavi, ki mizik, ki pèsonaj popilè yonn lòt asosye ak peyi sa a, e ki aksyon chak pèsonaj sa yo te poze ki ba yo rekonesans sa a?

Si yon moun sòti yon lòt péyi, sé pou yé wikonnèt Djab, “Oil Down”, dwapo nasyonalé Grand Anse beach”. Pwès tout moun LaGwinad ka katjilé anlè yé kon bagay-nou ki sla nou. “Oil Down” sé manjé nasyonal-nou é “Grand Anse” sé yonn adan sé pli bèl bòdlanmè ki nan Kawayib-la. Pitèt fo mon di Gwantans paski nou ka palé kont Kwéyòl Fwansé. Fo ba mon di’w nenpòt bagay anlè Djab. Mon anni ka di’w sé pou’w vini jwé’y yon jou. Mon kwè tout moun enmen dwapo nasyonal yé paski i ka ba yé fwa nan péyi-a. Sé menm bagay LaGwinad. Si’w manjé “Oil Down” pandan ou ka tjenmbé dwapo-a toupandan ou ka jwé djab – sa sé twinité-a dapwé mwen.

Moun LaGwinad mon ké kwiyé senbòl LaGwinad: mon ké di'w Kirani James paski li bay LaGwinad pwèmyé méday Olympiks li. Apwé li ban nou yon méday lò, li ban nou yon méday dajan é yon méday bwonz. Mon konnèt moun ki pléwé lè li ganyen méday lò. Li ka kontiné pwan sa nan isòp jòdi.

Nan politiks, mon ké di'w Sir Eric Matthew Gairy paski LaGwinad genyen andépandans-li lè li té ka jéwé péyi-a. Avan li mennen nou andépandans, li édé nèg é nègwès pou wanjé lavi-yé.

Kondisyon twavay-yé koumansé wanjé lè li koumansé goumen épi moun ki jéwé sistèm-la. Maurice Bishop tiwé Gairy nan tèt péyi épi yon révolisyon mé jouk jòdi révolisyon ka wann moun fyè. Sa fè fo mon nonmen Maurice Bishop osi.

Si nou palé kont kilti, sé pou mon nonmen Mighty Sparrow é Tallpree. Mighty Sparrow sé louwa kaiso é li chanté anpil kaiso Kwéyòl - Sa sa yé, Lévé mako, kisasayésa. Lè Moss International koumansé chanté kaiso/soca èk ritm djab-djab tout moun ba té swiv yé. Lè Tallpree chanté “Old woman alone”, “Grave, jail and hospital”, moun koumansé palé kont mizik djab toupatou kanmenm. Apwézan, moun ka vizité LaGwinad chak lanné pou jwé djab. Mizik djab ka jwé tout koté soca é kaiso ka jwé, jòdi-jou.

Anpil moun LaGwinad sé gwo senbòl. Mon sa kontiné nonmen Fèdon, Christophe, Marryshow, Butler…

Èske ou kapab site de (2) eleman kote majorite moun LaGwinad, pou m pa di tout moun Grenad/LaGwinad, antann yo sou yo?

Dé éléman…Mon kay di’w yé dakò “Oil Down” sé pli bon manjé. Mi yonn…é LaGwinad tini pli bèl dwapo-a. Ès ou ka antann lasou sa osi? Pété an wi!

Ki lang nou pale nan LaGwinad, e ki èstati chak lang sa yo dapre konstitisyon peyi a?

Nan LaGwinad, Annglé sé lang ofisyèl-la. Sé lang-lan nou ka apwann sé ti manmay nan lékòl é dépi moun ka fè bagay ofisyèl (pou gouvèlman, twavay, kisasayésa) yé ka fè débouya sèvi’y. Sé Kwéyòl baz Annglé ou ka tann anlè sé chimen-an kanmenm. Nou ka kwiyé’y dyalèk. Pa ègzanp, “ah dey” vlé di “mon/mwen la” oben “ah doh know wey de gul go, nah” sé menm bagay ki “mon ba konnèt oti tifi-a alé, non.” Asiwé-pa-pitèt, sé fwaz konsa ou ké tann pli souvan ki Annglé ki sòti Langlitè. Sé andidan fwaz konsa moun ka ajouté yonndé mo Kwéyòl baz Fwansé o Kwéyòl Fwansé. “Bondjé! Ah looking all over for you and you dey right here.” Ou pé wikonnèt mon sèvi Bondjé (Bondyé) nan koumansman fwaz-la. An lòt ègzanp, “let the meat kousoumen for a little bit longer.” Malè nou, nou ba ka di fwaz-nou nan Kwéyòl Fwansé toulong ankò. Sa fè ou ba ké tann, “kité vyann-lan kousoumen ankò tibwen. Fo nou viwé la.

Èske gen de kalite kreyòl nan peyi ou, yon kreyòl ki gen rapò ak franse, yon lòt ki gen rapò ak angle? Si wi, fè yon ti istwa pou nou sou chak kreyòl sa yo, e nan ki zòn ou jwenn yo chak?

Wi, kon mon di’w, nan LaGwinad moun ka palé Kwéyòl baz Annglé épi yé ka mété mo Kwéyòl Fwansé andidan’y. Paski LaGwinad sé yon piti péyi é moun ka mouté-désann toupatou mon ba sa di’w sé vilaj-la ka palé pli Kwéyòl pasé lézòt-la. Sa mon pé di’w, ki Kwéyòl Annglé, ki Kwéyòl Fwansé, yé pli fò nan bitasyon ki nan vil kanmenm. Asiwé-pa-pitèt i tini yonndé fanmi, palé-yé tini pli Kwéyòl o mwens Kwéyòl ki vwazen-yé (ki Kwéyòl Fwansé ki Kwéyòl Annglé). Pitèt mon té lévé nan yon kay ki té ka sèvi pli Kwéyòl Fwansé ki sé vwazen-nou an. Mé mon ba sa di’w mon ba té lévé ni nan bitasyon ni nan vil, mon té ka viv yon koté ant yé.

Se nan ki lang timoun yo aprann nan LaGwinad? Èske sistèm lekòl la idantifye anpil timoun ki gen pwoblèm pou aprann akoz baryè lengwistik? Si wi, ki travay k ap fèt nan sans sa a pou ede timoun yo aprann nan yon lang yo konprann pi byen?

Nan LaGwinad lékòl ka apwann sé timoun-la lison nan Annglé. Mon ba konnèt si sé pwofésè-a ka véyé sé timoun-la ki tini yon bout-wèd, pou yé gadé si sé ba pou lapéti bayè lengwistik. Mon sav i té tini yon pwofésè ki té vlé sépawé Annglé ofisyèl é Annglé Kwéyòl. Mouché Thomas Chase èk madanm-li té ékwi yon liv yé kwiyé, “Abridged Handbook of Grenadian Creole English and French Names.” Yé wikonnèt moun LaGwinad ka palé dé diféwan kalté Annglé. Yé di ankò sé pou nou apwann sé timanmay diféwans ant yé. Jouk jòdi, sa ba wivé nan lakou lékòl jijé-wè nan klas.

Ki pèsepsyon pèp LaGwinad la genyen sou varyete kreyòl yo pale a? Èske majorite moun Grenad/LaGwinad rele kreyòl yo pale a “patwa”? E lè yo rele l yon patwa, ki sa yo vle di nan konsyans lengwistik pa yo?

Mon ba kwè anpil moun LaGwinad ka katjilé anlè varyété Kwéyòl yé ka palé, non. Si’w mandé moun ki ka maché lasou chimen-an si yé palé Kwéyòl mon kwè anni pitèt dé lasou dis ké di’w, “wi”. I tini yonndé moun ki enmen kilti oben yé enmen lang é yé ké di’w li konsa. Si’w tini bon chans yon moun pé palé tibwen Kwéyòl Fwansé ba’w. Mé majowité moun siwtou jenn moun Lagwinad ba ka katjilé anlè lang-lan kon diféwan kalté Kwéyòl. Lè’w vwè ou jwenn yon moun ki ka palé kont Kwéyòl yé ka kwiyé’y patwa oben “broken French” souvantfwa. Menm si yé ka 2kwiyé’y Kwéyòl pito ki patwa, mon ba kwè yé ké tini diféwan définisyon nan tèt-yé. Mon kwè laplipa moun LaGwinad ké sèvi Kwéyòl kon patwa é patwa kon Kwéyòl san konsyans lengwistik. Mon konnèt gwan moun ka kwiyé’y patwa é mon ka tann gwan moun nan sé lòt zil-la ka kwiyé’y patwa osi. Sa fè nou bizwen fè anpil moun konnèt diféwans ant Kwéyòl é patwa é nou bizwen apwann yé palé lang-lan.

Pale nou sou travay w ap fè pou revitalize lang lan nan sosyete a? E di nou ki difikilte ak satisfaksyon ou jwenn nan travay sa a?

Dépi déotwa lanné pasé mon koumansé fè yonndé bagay pou wévitalizé Kwéyòl Fwansé nan LaGwinad. Anvéwité, moun ka palé anpil mo Kwéyòl touléjou mé yé ba sav sa. Yé ba sav sa paski nou ka mélé Kwéyòl Annglé, Kwéyòl Fwansé é Annglé ofisyèl nan yon gwan bouyon. Savé ou sa tann moun ka sèvi “hototo”, “jouk ou tou”, “mach”, “fig”, “pla’w”, “égawé”, “maté”, “matwité”, kisasayésa mé laplipa moun, siwtou jenn moun LaGwinad ba ka katjilé lasou sé mo- sala kon mo Kwéyòl. Anpil moun LaGwinad ka konpwann sé mo-sala sé mo Gwinadyen – kalté kozé-nou. Sa fè mon ka ékwi liv, mon ka fè vidéyo é mon ka apwann moun Kwéyòl Fwansé nan klas. Fo mon di’w mon ka apwann Kwéyòl Fwansé toujou kanmenm. Mon konnèt mon tini pou apwann anpil bagay ankò mé pandan mon ka apwann Kwéyòl Fwansé mon ka apwann moun li osi. Nan 2022, mon pibliyé pwèmyé liv-mwen. Mon apwann anpil bagay dépi tan-sala jik apwézan. Jòdi mon ka ékwi dézyenm liv-mwen. Tanto mon ké fini enstwi pwèmyé klas Kwéyòl Fwansé mwen (yon kouw ki ka diwé kat mwa).

Mon ka kontiné fè débouya mété vidéyo lasou YouTube é Instagram. Sé pou tout moun LaGwinad konpwann Kwéyòl Fwansé sé kilti-nou kon li sé kilti Ayiti, kilti Sent Lisi, kilti Mada, kilti Gwada, kilti Donmnik kisasayésa. Mon vlé fè yé wè nou ka palé mo Kwéyòl Fwansé touléjou é nou sa viwé palé Kwéyòl Fwansé toulong.

Mon ka jwenn difikilté ka fè moun konpwann apwann Kwéyòl Fwansé tini enpòtans paski nou ka palé Annglé é toupatou tout moun vlé palé Annglé. Moun pé mandé mwen poutji yé bizwen pale Kwéyòl Fwansé si yé ba ké sèvi’y pou twavay, si yé ba ké sèvi’y pou fè lajan. I tini anpil moun ki ba kwè Kwéyòl Fwansé sé kilti-nou ankò. Magwé sé moun-lan ki ba ka wè valè Kwéyòl Fwansé, Itini yonndé moun ki vlé apwann li toujou. Kon sé tjèk moun ki ka gadé vidéyo-mwen tibwen, mon savé yé ba an lo mé magwé sa mon ké kontiné fè yé paski mon konnèt yonndé moun ki ka toujou gadé yé. Sa ka ban mwen satisfaksyon.

Nan diferan emisyon nan radyo oswa nan televizyon ki gen nan LaGwinad, èske gen nan yo ki an kreyòl? E si gen yon jounal ekri nan yonn nan kreyòl yo, ou kapab pataje tit yo ak nou?

Awa, i ba tini émisyon nan radio o télévizyon ki nan Kwéyòl Fwansé. Magwé mon di’w sa, i tini yon anons ki ka sèvi, “sa ki tann, palé lòt.” Gwan moun toujou ka di mwen avan tout moun té tini radio o télévizyon moun té ka anonsé lanmò nan Kwéyòl Fwansé: lavéyé, lavéyé, tèl tèl moun mouwi! Li kité…! Jòdi-jou sé gwan moun tousèl ki sav sa. Délè i pé tini yon émisyon ki ka palé kont Kwéyòl Fwansé é lòt labitid lontan. Sé émisyon-sala pé palé kont manjé nou té ka manjé, diféwan dansé o sa ki té ka fèt nan tan lontan. Mé yé ba ka bay nouvèl o kozé nan Kwéyòl Fwansé jou apwé jou. Tikwas Kwéyòl Fwansé nan émisyon radio o télévizyon sé mo chanté LaGwinad ka sèvi toujou: Bondjé, bazoudi, tou toublé, pa pou tann, mako, kisasayésa. An fwa ankò, yé ka sèvi sé mo-sala andidan Kwéyòl Annglé.

Èske sosyete LaGwinad la fete jounen entènasyonal lang kreyòl la?

Awa. Lè’w vwè mwa Òktòb ka vini sé ba anpil moun ki konnèt sé Mwa Kwéyòl oben Jounen Entènasyonal Lang Kwéyòl ka vini. Nou dwé chanjé sa. I té tini yon lanné oti yon pwofésè mandé mwen pou apwann sé timanmay-la tibwen Kwéyòl Fwansé. Mon ka chonjé lékòl-la té tini yon nonm Sent Lisi ki ka wété LaGwinad, an lòt moun LaGwinad é mwen. Sa té bèl! Mé si yon moun LaGwinad enmen Kwéyòl Fwansé, yé pé swiv yon émisyon ki sòti an lòt péyi ki ka pale Kwéyòl Fwansé. Mon ja fè sa yonndé lanné pasé.

Pou fini, èske w kapab pale nou sou diferan travay diferan moun (atis, ekriven, chèchè, mizisyen, politisyen) ap fè nan sosyete LaGwinad la pou fè lang kreyòl la/yo jwenn plas li/yo nan sosyete a tout bon vre?

Jòdi-jou, i tini yonndé liv ki ka édé moun apwann Kwéyòl Fwansé. Marise LaGrenade-Lashley ékwi, “MWEN KA ALÉ – The French-Lexicon Creole of Grenada: History, Language and Culture”. Li tini yon “website” é vidéyo anlè entènèt osi.

Marguerite-Joan Joseph ékwi, “UN-TYING ANCESTORS’ TONGUE (Ka Démawé Lanng Zansèt-La) The Basic Grammar of Grenadian Patois. Li ékwi yonndé lòt liv osi. Dòktè Jozèf té nan tèt group li kwiyé, “Sosyété Kwéyòl LaGwinad.”

Claude W. Francis ékwi, “POPULAR WORDS and PHRASES in GRENADA DIALECT”. Liv- sala tini mo Kwéyòl Fwansé é mo Kwéyòl Annglé.

Mon di’w Mouché Thomas Chase ékwi, “Abridged Handbook of Grenadian Creole English and French Names.”

Apa sé liv-la, mon ka jéwé ‘myrote_473’ anlè YouTube é Instagram épi an lòt moun ka jéwé ‘grenada.in.patois’ anlè Instagram. Nou ka fè débouya bay Kwéyòl Fwansé LaGwinad yon lè anlè Lérézo. Mé nou bizwen anpil moun LaGwinad pou jwenn nou paski si nou vlé sové Kwéyòl Fwansé tout moun dwé twavay ansanm. Tout atis, ékwiven, chèché, mizisyen, politisyen, tout.

Tout nan bout, mon vlé tann tout moun ka palé Kwéyòl (Fwansé) Ti Lézanti ankò. Gwan moun ka di konsa, “sla’w sé sla’w” (yours is yours). Fo nou wéklanmé Kwéyòl Fwansé kon sla-nou, fo nou
apwann sé timanmay Kwéyòl Fwansé nan lékòl, fo nou sèvi lang-lan nan twavay-nou, lasou lawi- a, adan légliz-la, toupatou.

Mon konnèt chimen-an douvan mwen wèd mé mon ka vansé piti a piti. Sé pou nou fè Kwéyòl Fwansé wouviwé pozé nan bouch-nou é zòwèy-nou.

 

Pou fini, m ap di Fimber Frank yon gwo mèsi pou tout sa li te pataje ak nou. Chapo ba pou kouraj li ak detèminasyon li nan bay Kwéyòl LaGwinad la jarèt. Pawòl la di: “Kreyòl pale, Kwéyòl konprann”. Enben, an nou kore yonn lòt pou nou sa konprann yonn lòt san nou pa blije pase nan yon lòt lang pou nou dekouvri nanm lengwistik nou. Objektif jodi a se rasanble Kreyòl/Kwéyòl yo, fè yo chita ansanm, aprann konnen yonn lòt. Epi lè sa fin fèt, jenerasyon k ap vini an va deside pou tout kreyòl/kwéyòl yo fonn nan yon grenn sistèm ekriti si yo kwè sa nesesè. E si yo ta vle kenbe diferans ki gen nan chak kreyòl/kwéyòl yo tou kòm makè idantite pa yo, se va desizyon yo pou yo viv jeni lengwistik yo nan transparans ak divèsite, men san polemik.   

Jacques Pierre
Co-directeur de Haiti Lab,
Duke University

*

 

*

 Viré monté